Коммунист хитай һөкүмити қачан гумран болиду (2)


2004.09.16

2001 - Йили 9 - айда амрикилиқ адвикат җаң җатүн әпәндиниң "коммунист хитай һөкүмити гумран болуш йолида" намлиқ китаби нәшир қилинғандин кейин чоң ғулғула қозғиған иди. Бу китапта "хитай 10 йил ичидә гумран болиду" дегән пәрәз отуриға қуюлған. Йеқинда "улуғ ира гезити" ниң мухбири җаң җатүн әпәндини зиярәт қилип нимигә асасән бу пәрәзни оттуриға қойғанлиғини сориған.

Хитай һөкүмити үчүн чәкләнгән вақит 2011 - йили

Хитай дуня сода тәшкилатиға әза болуп кирди, бу тәшкилат хитайниң ислаһат елип бериши үчүн муәййән вақит бәлгилигән. ـــــ Дәйду амрикилиқ адвикат җаң җатүн әпәнди нимә үчүн коммунист хитай һөкүмитиниң гумран болуш вақти 2011 - йили дәп қариғанлиғиниң асаслирини баян қилип,ـــــــــ әмма хитай һөкүмити техичә өзиниң дуня сода тәшкилатиға бәргән вәдилиригә қаттиқ әмәл қилғини йоқ. Һазир кишиләр дуня сода тәшкилати хитай үчүн бәлигилигән вақит җәдивели бир хил җанлиқ җәдивәл дәп қараватиду, әмма у йәнила бир әмили җәдивәл. Ғәрб дөләтлириниң һөкүмәтлири вә карханилири хитайда бирмунчә әгри - тоқайлиқларни бешидин көчүрди. Улар бу вақит җәдивилини иҗра қилишта чиң туриду. Улар дуня сода тәшкилати бәлгиләп бәргән мәнпәәтлиридин һәргиз ваз кәчмәйду. Мәсилән, вақит җәдилидә чәтәлниң мәбләғ салған банкилири 2007 - йилиниң 1 - күнидин башлапла хитайниң йәрлик банкилириға охшаш муамилә қилинидиған болиду, йәни хитайда пухралиқ салаһитигә еришиду, дәп бәлгиләнгән. Һазир хитай қазиниватқан иқтисадий мөҗизә пәқәт сақлиниватқан иқтисадий мәсилиләрни һәл қилишни кечиктүрүшниң бәдилигә киливатиду. Һөкүмәт иқтисадий мәсилиләрни банка сестимисиниң үстигә артип қоюп туриватиду. Банкилар болса мәсилиләрни дөләт малийә тармақлириға иттирип қойиватиду. Ваһаләнки, хитай өзидики бир - биригә киришип қаплишип қалған иқтисадий мәсилиләрни чуқум 2007 - йили йетип кәлгүчә һәл қилип болиши керәк. Буни кечиктүрүшкә орун йоқ. Мәсилини һәл қилиш кечиктүрүлгәнсири мәсилә шунчә чоңуйиду, мурәккәплишиду. Буни һәл қилидиған лайиһә чиқмиған күни хитайда үзүл- кесил сияси ислаһат башлиниду, мана бу хитайда коммунист һөкүмитиниң тәхттин чүшидиған вақти.

Хитай банкилири ниуйорк пай базириға кириш билән һөкүмәтни қутулдураламду?

Адвикат җаң җатүн әпәнди хитай банкилириниң һазир ниуйорк пай базириға һәдәп кириватқанлиқи вә бундақ қилиш хитай һөкүмитини һазир йүзлиниватқан қийинчилиқиидин қутулдураламду, дегән мәсилә тоғрисида көз қаришини баян қилишичә, хитай һөкүмити җәлип қилинған чәтәл мәбләғлирини өзиниң 4 чоң банка сестимисиға башлап кириш арқилиқ өзидә сақлиниватқан иқтисадий мәсилиләрни һәл қилишни кечиктүрди. Бундақта хитайға техиму көп мәбләғ кириш иһтимали бар иди. Әмма теги - тәктидин әйтқанда, чәтәл мәбләғлирини өзиниң банка сестимисиға башлап киришниң өзила һөкүмәт үчүн бир мәсилә . Чүнки хитай һөкүмити "банка" дәп атаватқан банкилар ғәрб әллириниң уқумидики банка әмәс, гәрчә бизму уни "банка" дәп атисақму, әмилийәттә у пәқәт хитай коммунист һөкүмитиниң буйруқи буйичә пул санайдиған "нәх пул касеси" динла ибарәт, әркин базар тәңшәп туридиған гәвдә әмәс. Бундақ банкиларда һазир инавәтлик қәриз муамилисидә сақлиниватқан мәсилиләр йәнила бурунқи пиланлиқ игилик дәвридики билән охшаш. Чәтәл мәбләғлири киргәндин кейин, униңға игилик башқуруш җәһәттә мәлум һуқуқ бериш керәк болғанлиқи үчүн , хитай һөкүмити өзиниң бир қисм тармақлирини мәбләғ салғучиларға сетип берип сақлиниватқан мәсилини һәл қилишни кечиктүрди. Буниң үзила йәнә бир мәсилә иди. Һазир һөкүмәт билән мәбләғ салғучилар отурисида мурәккәп ихтилап бар, теги - тәктидин әйтқанда, хитайда банка һесаватлириниң 50% и инавәтлик қәриз муамилисидики бузуқ һесават. Бәзиләр буни мав зедоң дәридин қалған дәп чүшәндүрмәкчи боливатиду, әмма әмилийәттә ундақ әмәс, бәлки һазирқи йәттә йүз милярт америка доллириға йеқин пулға алақидар бузуқ һесаватлар ислаһат дәвридә, конкирит қилип әйтқанда 1990 - йилларда башланди. Ислаһат йиллирида иқтисадий үнүми начар ширкәтләрни банкилар қәриз бериш арқилиқ қутқузуп турди. Буниңдин пәйда болған бузуқ һесаватлар йеқинқи 3 - 4 йилда иқтисад тиз өрләшкә әгишип барғансири яманлашти. Һазир хитай банкилири бу мәсилидин һәргизму атлап өтөп кетәлкмәйду. Делоң ширкити бир хусуси ширкәт иди, бу ширкәт һазирқи вақитта, һөкүмәт иқтисадий тәрәққият сүритини астилитишқа башланғандин кейин гумран болди, униң тәсири чоң болди. Униң гумран болған җәрянидин нурғун мәсилә байқалдики, гәрчә дөләт игиликидики ширкәтләрдә қәризни төлийәлмәйдиған әһвал давамлишивәрсә, банка сестимисиниң мәсилилири техиму чоңийиду. 2011 - Йилиғичә, буни һәл қилидиған лайиһә оттуриға чиқмай кирзис пәйда болса, буниң билән сияси сестима гумран болиду. (Вәли) (давами бар)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.