Ömür boyi erkinlik izligen yazghuchi lyu bingyen heqqide eslimiler

• Muxbirimiz welining bu heqtiki melumati
• Download story audio

Merhum lyu bingyen ependi. RFA

80 - Yillarda xitaydiki erkinlik herikitining mesh'elchlirining biri dep atalghan, ömür boyi yazghan eserlirige asasen xitaydiki wijdanliq kishilerning biri dep baha bérilgen lyu bingyen ependi 2005 -yili 12 - ayning 5 - küni 80 yéshida amérikida alemdin ötti. 12 - Ayning 17 - küni amérikining nyujérzi shitatidiki prinston uniwérsitétida uninggha matem murasimi ötküzüldi.

Mushu künlerde, chet'ellerdiki xitayche erkin metbu'atlarda sürgündiki xitay ziyaliylirining lyu bingyen ependi heqqidiki eslimiliri köp salmaqni igilidi. Emma xitay hökümitining meblighige chétilidighan metbu'atlar yenila lyubingyen heqqidki uchurlarni burunqidekla cheklidi.

Hörmetke sazawer erbab

"Yéngi esr 'urnili" da élan qilin'ghan eslimilerde bayan qilinishiche, lyu bingyen ependi 40 yillarda ( 20 yéshidila ) xitay kommunist partiyisining gézit -axbaratlirida muxbir bolup ishleshke bashlighan péshqedem erbap. 1957 - Yili uninggha 'ongchi' dégen qalpaq kiygüzülgen. 80 - Yillarda xuyawbang uning namini eslige keltürgendin kéyin, 87 - yili déng shawping yene 'burju'ache erkinleshtürüsh' ke qarshi turush herikitide wang rowang, fang lizilar bilen birlikte uning ismini atap tenqidlep, partiyidin chiqiriwetken. Hazir amérikining wérjiniya shitatida turiwatqan Uyghur ziyaliliridin sidiq haji rozi ependimu lyubingyen ependining Uyghurlar heqqide éytqan sözliri kommunist partiye teripidin qattiq tenqit qilin'ghanliqini 'burju'ache erkinleshtürüshke qarshi turush' dégen siyasi herikette, ürümchide bashqilardin ariyet élip uqughan 'ichki qisimda paydilinidighan matériyallar' dep atilidighan matériyallarda körgen.

Yene bir ismini ashkarilashni xalimighan Uyghurning éytip bérishiche, 1990 - yili ürümchide chiqidighan 'tengritagh' zhurnilining 1 - sani , lyubingyen ependining bir esiri uningda bolghanliqi üchün, aptonom rayonluq partkom teshwiqat bölümi teripidin "éqimgha qarshi eser" dep eyiblinip, tarqitilishtin burun chekligen.

Eslimilerde bayan qilinishiche, lyu bingyen ependi ömride maw zédonggha xushamet qilip baqmighan. 1979 - Yili déng shawping xitayda islahat élip barghan yillardimu "adem bilen alwasti otturisida" dégen eserni yazghan. "Dunya chégrisiz muxbirlar teshkilati" lyu bingyen ependini xitaydiki wijdanliq kishiler dep medhiyilidi.

Chet'ellerde turiwatqan xitay ziyaliyliri lyu bingyen ependi heqqide élan qilghan eslimilerde bayan qilinishiche, xitayda 1989 - yilidiki 4 - iyun weqesi yüz bergende, lyu bingyen ependi amérikining xarward uniwérsitétini ziyaret qiliwatqan idi.

Kommunist partiyisi "4 - iyun weqesi" ni qanliq basturghandin kéyin, lyubingyen ependi weten'ge qaytip kételmidi. U 1988 - yili üchey raki bilen aghrighandin kéyin, u jang zémin, xu jintawlargha xet yézip weten'ge qaytip bérip dawalinishni telep qilghan bolsimu, 10 nechche yilghiche ulardin ruxset alalmighan. Shunglashqa bezi yazghuchilar lyu bingyenni eslesh üchün "men yurtumgha qaytimen!" dégen témilarda hayajanlinip maqale yézip, xitay hökümitige qattiq naraziliq bildürdi.

Merhum wetinige qaytish arzusi bilen ketti

"Xitay kommunist partiyisi merkizi komitétining teshwiqat ministirliqini topqa tutayli" dep obzor yazghanliqi üchün béyjing uniwérsitétida proféssorliqtin qaldurulghan, hazir amérikida turuwatqan jaw gobyaw ependi bu heqte bir maqale yazdi. ـــ Men lyubingyen ependini eslep maqale yézishni oylimighan idim, ــ dep özining ötkür tuyghuluq bayanini bashlaydu jaw go byaw ependi, ــــ birinchidin men lyu bingyen ependining eserlirini köp oqumighan؛ ikkinchidin, men bu nami uluq erbabni ziyaret qilishqimu ülgürelmidim. Emma hazir men bir maqale yézish qararigha keldim. Lyu bingyen ependining xanimi "merhum hayat waqtida jang zémin, xu jintaw, wén jabawlargha xet yézip, weten'ge qaytip bérip dawalinishni telep qilghan idi, axir ularning ruxsitige érishelmey armanda ketti" dégen söz mining tepekkurumni zil -zilige keltürdi. Shunga men lyu bingyen ependining armanda ketkenlikige échinip, uni eslesh bilen bir waqitta, "öz wetinimge qaytip bérishqa ruxset qilmidi" dep zarliniwatqan ziyaliylargha birnechche éghiz gep qilghum keldi, ــ jawgobyaw ependi bayanini mundaq dep dawamlashturidu, ـــ amérikida aq saraydiki xawazilarning ehwalini sorap birkim xet yazsa, shuningghimu jawap xet yézilmay qalmaydiken. Lyu bingyen ependi xizmet istaji jehettin jang, xu, wénlardin yuquri, yashtimu muqami ulardin üstün, emma téxiche jang, xu dégen kishilerde insanlarda bolushqa tégishlik medeniyet, pezilet dégen nerse yoqliqini chüshenmigen'ge échindim. "Weten" de her kimning bir ülüsh heqqi bar. Jang, xularghila mensup emes, wetenni bizning ejdadlirimiz güllendürgen, dunyada "wetinidin sürgün qilish" deydighan qanunmu yoq. Yélinip iltimas qilishning nime hajiti bar ? özengning wetinini birkimge sétiwetmigen bolsang, chet'ellerde turup qélishni xalimisang, öz wetiningge ket. Chégridin kirgüzmeydu dep oylisang , ejdiha bashliq hasidin birni uninggha ornitidighan ötküz yaki qattiq nerse bilen qoshup sétiwélip mang, bundaq nersilerni chet'ellerde xitay bazirida satidu. Wetenning ayrodromigha barghanda birgep bolidu. Sini öz ana wetinige kirgüzmigen ademni yetmish pushtighiche tilla, hasang bilen noqu! sen qorqiwerseng ular hakawurliqini tashlimaydu. Tengri bergen janni, hoquqni özeng qolungda tut, uni qoghdashni birkimdin tilimey, özeng qoghda, hoquq özengde. (Weli)