Уйғур елидә елип берилған хитай-пакистан һәрбий маневириниң арқа көрүниши немә?

Аптор колин мәкерас мақалисиниң бешида, мәзкур хитай-пакистан һәрбий маневириниң арқа көрүнүши вә мәқсити үстидә тохтилип, буниңға асаслиқи, асияниң мәркизи дәп атилип кәлгән уйғур ели, оттура асия вә җәнубий асия районидики хәлқара мунасивәтләр шундақла америка қатарлиқ амилларниң сәвәб болғанлиқини муҗәссәмләштүргән.

Аптор мақалисидә йәнә, бу темиларни тәпсилий чүшәндүрүп, уйғур елиниң стратегийилик орниниң муһимлиқи вә тәбиий байлиқиниң моллиқи билән хитай үчүн чоң әһмийәткә игә икәнликини, шуңа хитай бу районни қолдин чиқармаслиқ үчүн уйғур елидә қаттиқ сиясәт йүргүзүп кәлгәнликини көрсәтти. Шундақла -11сентәбир вәқәсидин кейинки уйғур вәзийитидә тохталған колин мәкерас мундақ дәйду: “шәхсән өзәм уйғур елидә террорчилиқ һәрикәтләр бар болуши мумкин дәп қараймән, әмма хитай әйиблигәндәк ундақ еғир әмәс, әксичә болса, хитайниң уйғур елидә йүргүзүватқан сиясити һәрқандақ террорлуқ һәрикәтләрдинму вәһший боливатиду.”

Мақалида илгири сүрүлүшичә йәнә, хитай уйғурларни хәлқарада йитим қалдуруш үчүн һәмдә уларниң мустәқиллиқ һәрикәтлиригә зәрбә бериш мәқситидә, йеқиндин буян дөләтләр арисидики мәсилиләрдин маһирлиқ билән пайдилинип, дипломатик усулларни ишлитиш арқилиқ уйғур елиға қошна дөләтләрниң райини елишқа тиришип кәлгән. Мәсилән, мусулман дөлити болған пакистан, узун йиллиқ дүшмини һиндистанға тақабил туруш үчүн хитайға беқинип, хитайниң һәрхил тәләплиригә қошулған. Шундақла пакистанниң хитай билән һәрбий маневир өткүзүшкә иккиләнмстин қошулушиниң өзи, пакистанниң уйғурларни бастурушқа һәмкарлишишқа мақул болғанлиқини һәтта хитайниң уйғурларни террорист дәп әйиблишини қобул қилғанлиқини көрситиду. Буниң йәнә бир испати пакистанниң өткән йили хитайниң түрткиси билән һәрбий һәрикәт елип берип, шәрқий түркистан ислам һәрикитиниң рәһбири һәсән мәхсумни өлтүргәнлики болуп һесаблиниду.

Мақалида йәнә мундақ дәп көрситилгән: хитайниң уйғур елиға қошна дөләтләрни өзигә тартиш тиришчанлиқлириниң йәнә бири, шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатидур. Чүнки хитай мәзкур тәшкилат арқилиқ асаслиқи оттура асия дөләтлирини уйғурларниң шу дөләтләрдики паалийәтлирини чәкләш вә бастурушқа үндәйду. Хитайдин иқтисадий мәнпәәт елишни көзләватқан, өз һакимийитини йоқитип қоюштин әндишә қиливатқан вә кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә әзәлдин писәнт қилмайдиған бәзи оттура асия дөләтлири әлвәттә хитайниң бу тәләплиригә асанла мақул дәйду-дә. Мәдәнийәт җәһәттин уйғурларға шунчә йеқин болған өзбекистанниң хитайниң уйғурларни бастуруш тәлипигә қошулуши буниң типик мисали болалайду.

“ Асия вақти” гезитидә елан қилинған мәзкур мақалида йәнә, әзәлдин уйғурлар мәсилиси билән зич бағлинип кәлгән америка һөкүмитиниң уйғурлар вәзийитигә арилаш һессиятта болғанлиқи, бир тәрәптин уйғур елидики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликидин әндишә қилған болса, йәнә бир тәрәптин хәлқара терроризмға қарши көрәштә хитайниң ярдимигә еришишкә қиззиққанлиқи оттуриға қоюлған. Гәрчә америка кейинки арзусини әмәлгә ашуруш үчүн -2002йили шәрқий түркистан ислам һәрикитини террорлуқ тәшкилат дәп атиған болсиму, лекин кейинла хитайниң буниңдин пайдилинип, техиму көп кишилик һоқуқ дәпсәндичилики билән шоғуллунидиғанлиқини тонуп йәтти һәмдә хитайни хәлқара терроризмға қарши көрәштин пайдилинип, уйғурларни бастурмаслиққа агаһландурди. Шундақла узун өтмәйла америка дөләтлик демократийини илгири сүрүш комитети америка уйғур бирләшмисигә йилиға 75 миң доллар беришкә қошулған. Бу америкиниң тунҗи қетим уйғур тәшкилатиға иқтисадий ярдәм бериши болуп һесаблиниду.

Колин мәкерас мақалисиниң ахирида омумйүзлүк хуласә чиқирип, уйғур елидә өткүзүлгән хитай-пакистан һәрбий маневириниң пәқәт, қошна дөләтләр билән болған мунасивәтни кеңәйтиш арқилиқ уйғурларниң мустәқиллиқ һәрикәтлиригә сигнал беришни мәқсәт қилғанлиқини билдүргән. У йәнә, нөвәттә бу маневирни өткүзүшниң әсли һечқандақ зөрүр әмәсликини, чүнки уйғур елиниң һазир зәһәрлик чекимлик вә әйдиз кесилигә қарши көрәшкә әң еһтияҗлиқ болуватқанлиқини тәкитләп, хитайниң йәнә бу әһвалдин қәстән пайдилинип, уйғур мусулманлириниң образини сәтләштүрүп, хәлқарада уларни зәһәрлик чекимлик әткәсчилири вә әйдиз веруси тарқатқучилири дәп көрсүтүшкә урунуватқанлиқини көрсәткән. (Пәридә)