Uyghurlar néme üchün özlirining musteqil dölitini quralmidi?(1)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Sowétler ittipaqining yimirilishi bilen Uyghurlar bilen étnik tughqanchiliqqa ige ottura asiyadiki türkiy milletler öz musteqil döletlirini qurdi.

Qazaqlar, qirghizlar, özbékler, türkmenler we azerbeyjanlar musteqil dölet süpitide öz igilik hoquqlirini qolgha keltürüp, xelq'ara jemiyetning étirap qilishi arqisida birleshken döletler teshkilatining resmi teng barawer ezasi bolup qaldi. Emma sabiq sowét ittipaqi zéminidiki yene bashqa türkiy xelqlerdin tatarlar, bashqurtlar, qumuqlar, chuwashlar, xakaslar, tuwalar hem altaylar musteqil dölet derijisige kötürülmisimu, biraq yenila özlirining milliy jumhuriyet hoquqlirigha ériship, rusiye fédératsiyisining terkibide moskwa bilen fédéral kélishimge qol qoydi.

Bu milletler öz jumhuriyetlirining asasiy qanuni, dölet bayriqi we dölet gimnini békitish shuningdek özlirining prézidénti we parlaméntini saylashni öz ichige alghan ichki siyasitini tüzüsh we belgilesh hoquqlirigha sazawer boldi. Nopus jehette Uyghurlardin nechche on hesse az bolghan mezkur türkiy milletler hoquq jehette yenila Uyghurlardin zor üstün turidu xalas.

Uyghurlar musteqil dölet quralamdu yoq?

Andaqta, Uyghurlar ottura asiyadiki qedimiy medeniyetlik we tarixta köp qétim musteqil döletlerni qurghan bir köp nopusluq türkiy xelq turughluq néme üchün öz musteqil dölitini quralmidi? Uyghurlar musteqil dölet quralamdu yoq? dégendek témilar heqqidiki munaziriler rusiye tetqiqatchiliri arisida dawamlashmaqta.

Ötkende rusiyining nowosibirsk shehiride rus alimliri yighilip, mexsus türde Uyghur mesilisi jümlidin Uyghurlarning kelgüside musteqil dölet quralash-quralmasliqi mesilisi heqqide munazire élip barghan idi. Nowosibirsk kechlik gézitide élan qilin'ghan bu heqtiki maqalidin melum bolushiche, rus alimliri Uyghurlarning eslide musteqil dölet qurush iqtidarigha 19-we 20-esirdila érishken bolsimu, emma rusiye we kéyinki sabiq sowét ittipaqining jümlidin stalin hökümitining Uyghurlar qurghan döletlerni gumran qiliwetkenlikini , rus hökümitining Uyghurlarning musteqil dölet qurushidiki tosalghugha aylan'ghanliqini otturigha qoyushqan idi.

Yéqinda w.Dénisop isimlik rus mutexessisi maqale yézip, bu témigha murajet qildi. U maqalisinining témisini " xitaydiki musulmanlar néme üchün öz musteqil dölitini quralmidi?" dep atighan.

Aptor maqalisining bash qismida ottura asiyada türkiy xelqlerning birliship, bir siyasiy gewdige aylinish ghayisining bügünki künde yenila küchiyiwatqanliqini, ular qurmaqchi bolghan "büyük turan'gha" hetta Uyghur éliningmu kiridighanliqini otturigha qoyush bilen, Uyghur xelqining 19-esirdila mezkur idiye astida inqilab qilghanliqi, yaqup beg közligen meqsetning emeliyette ottura asiyani öz ichige alghan büyük türkistandin ibaret bolup, buning rusiyining menpe'eti bilen düshmenliship qalghanliqini bayan qilidu.

Uyghurlar musteqil dölet idiyisidin héch qachan waz kechmigen

Rus mutexessisi w. Dénisop ependi Uyghurlarning musteqil dölet qurush idiyisidin héch qachan yaltaymighanliqi, bügünki künde Uyghur mesilisining xitayning béshini aghritiwarqan éghir mesilige ayliniwatqanliqini körsitip mundaq deydu maqaliside "béyjing Uyghurlar üstidin hökümranliq ornatqan bilen biraq özlirige éghir bash aghriqi tépiwaldi. Shinjang bilen tibet xitayning eng muqimsiz rayonlirigha aylandi. Shinjangda yashawatqan xelqler her xil lozunkilar we bayraqlar astida özlirini xitay impériyisining hökümranliqidin azad qilishqa intildi.

19-Esirning 60-yillirida shinjang térritoriyiside kötürülgen küchlük qozghilanglar netijiside bir qanche musteqil döletler qurulghan bolup, ularning ichidikilirining biri yaqup bashchiliqidiki ulugh turan qurushni meqset qilghan qozghilangdur."

Aptorning qarishiche, 19-esir Uyghurlarning küreshliri qaynighan esir

Rus aptorining neziride 19-esir Uyghurlarning musteqil dölet qurush yolida qolgha keltürgen eng chong pursiti bolup, buningda yaqup beg muhim rol oynidi. Yaqup rehberlikidiki musteqil Uyghur döliti Uyghurlarning öz dölitini menggülük berpa qilish yolidiki eng chong we ghelibilik urunush bolsimu, epsuski, bu hökümet chong döletlerning siyasiy oyunliri arqisida mewjut bolmay qaldi. Mezkur rus aptori w. Dénisop ependi maqalisini asasliqi Uyghurlarning 19-esiridiki musteqilliq küreshliri we yaqup begning élip barghan küreshliri shuningdek Uyghur dölitining weyran bolushi mesilisige béghishlaydu. (Ümidwar)