Uyghurlar néme üchün özlirining musteqil dölitini quralmidi?(3)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Uyghurlarning néme üchün öz musteqil dölitini quralmighanliqining sewebliri heqqide izden'gen rusiye mutexessisi wiktor dénisop özining " rusiye xewerliri gézitide" élan qilghan maqaliside pikirlirini dawamlashturup, yaqup begning shunche qudret tapqan Uyghur dölitini saqlap qalalmighanliqining bir qatar seweblirini körsitip ötidu.

Rusiye yaqup begning herikitini qattiq közet astigha alghan

Wiktor dénisopning otturigha qoyushiche,1867-yilidin 1870-yilighiche bolghan ariliqta yaqup beg özining sherqiy türkistandiki küchini mustehkemligendin tashqiri 1871-yili, ürümchidiki tungganlarning gherb tereptiki jaylargha kéngiyip taki kucharghiche kelgenlikini körüp, ürümchige qarshi hujumgha ötüp, axiri tungganlarni boysunduridu hemde öz da'irisini manasqiche kéngeytidu. Bu ehwal rusiyini téximu xewpsizlendürgen.

Sankitpétérburg 1872-yili, char rusiye armiyisi bash qomandanliq shitabining ofitséri général d. Boguslawskiyni türkistan'gha ewetip shu jaydiki herbiy weziyet heqqide matériyal toplaydu. Uninggha manju hökümitige ili mesilini hel qilish heqqide söhbetlishish wezipisimu tapshurulidu. Rusiye mutexessisi wiktor dénisopning otturigha qoyushiche, bu chaghda yaqup begning hujumlirigha taqabil turush üchün ürümchidiki tungganlar rehbiri rusiye hökümitidin yardem sorighan. Lékin, rusiye buninggha jawab bermigen. Emma , yaqup beg manasni élish bilen ghuljidiki taranchi sultanliqigha nisbeten jiddiy tehdidlerni élip kélip, uni özige qoshuwélish shara'iti piship yétilgen idi . Mana mushundaq, yaqup begning pütün sherqiy türkistan boyiche öz hakimiyitini mustehkemlishi tashkendiki türkistan gubérnatori k.P. Ka'ufmanni sherqiy türkistan mesilisini jiddiy bir terep qilishqa mejbur qilghan bolup, ka'ufman xitay-menching hökümitining rusiyige qoyghan yaqup beg we ilidiki taranchi (Uyghur) sultanliqigha birlikte herbiy heriket qollinish telipini nezerge élishqa hemde axirida iligha rusiye qoshunlirini ewetishke mejbur bolghan.

Rusiye hökümranliqi ilida

Wiktor dénisopning bayan qilishiche, char rusiye qoshunliri 1871-yili,22-iyul küni ilining merkizi hésablan'ghan ghulja shehirige kirdi. Rusiye hökümiti ilini ishghal qilishni deslepte peqet waqitliq herbiy heriket yeni menching sulalisining jungghariyidiki weziyetni kontrol qilishi üchün yardem bérish dep qarighan. Rusiyining ilini ishghal qilishi sherqtin kélidighan menching qoshunlirining yaqup beg we tungganlarni meghlub qilishigha ongushluq shara'it yaritip berdi.

Bu chaghda rusiyining asasiy nishani ottura asiyadiki qoqent xanliqini yoqitishqa qaritilghan bolup, bu emeliyette en'giliye bilen rusiyining ottura asiyadiki menpe'et toqunushliri bilen munasiwetlik idi. Türkistan gubérnatori ka'ufman qoqentni yoqitishning birinchi qedimi süpitide aldi bilen uni rusiyige tewe dölet qilish arqiliq qoqent xani xudayarxan bilen 1868-yili 13-féwralda kélishim tüzdi. Rusiyining ilgiri axiri qoqent we ili sultanliqini kontrolluq astigha élishi yette sheher dölitige küchlük tesir körsetti, netijide bu chaghda yaqup begning yette sheher döliti bilen char rusiye arisida biwaste qarshilishish hemde ottura asiyada menpe'et talishish weziyiti shekillendi.

Tungganlar we rusiye

Tarixiy melumatlarda ilgiri körsitilmigen bir nuqta rusiye tarixchisi wiktor dénisop teripidin ashkarilan'ghan bolup, uning yézishiche, 1872-yili baharda ürümchi we manastiki tungganlar öz elchilirini rusiyining yette su oblastliq memuriyitige ewetip tungganlarning rusiye tewelikige ötüshi hemde rusiyining ularni yaqup begdin qoghdishini arzu qilidighanliqini bildürmekchi bolghan

Türkistan gubérnatori ka'ufman buningdin xewer tépip eger ularning elchiliri kelse "ürümchining xitayning yéri bolghanliqi üchün" tungganlarning qeshqer hökümranidin qoghdinish yolini menching hökümitidin izdishi lazimliqini éytishni otturigha qoyghan. Arqidinla, tunggan rehbiri hezret lawtey rusiyining semipalatinkisiy oblasti bilen alaqiliship, yuqiridiki telipini otturigha qoyghan.

Semipalatinkisy herbiy gubérnatori gherbiy sibiriye gubérnatorigha iltimas sunup, qoshun ewetip ürümchini ishghal qilish teklipini bergen. Tungganlarning rusiyidin sorighan yardem telipi menching impériyisige taqabil turush emes belki, yaqup begke qarshi turushtin bolghanliqi roshen. Biraq, rusiye tashqi ishlar ministirliqi we herbiy ishlar ministirliqi yaqup begke qarshi herbiy heriket qollinish tekliplirini ret qilghan. Rusiye herbiy we tashqi ishlar da'iriliri eger undaq qilghanda yaqup beg bilen rusiye arisida tüzülgen soda kélishimige xilap bolidighanliqi hemde buning yene rusiyining sherqiy türkistan we ottura asiyagha qaratqan herbiy- siyasiy pilanigha ziyanliq bolidighanliqini chüshendürgen.

Wiktor dénisopning qarishiche, rusiye hökümitining tungganlarning telipini ijra qilip, ürümchidiki yaqup beg hökümranliqigha herbiy heriket qollanmasliqi netijiside yaqup beg sherqiy türkistandiki birdin-bir hökümran'gha aylinip, uning dölitining menching impériyisi we rusiye impériyisi bilen biwaste chégrilinish weziyiti shekillendi.(Ümidwar)