Amérika alimining ottura asiyaning 15 yilliq musteqilliqi heqqidiki yekünliri

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Sowét ittipaqi parchilan'ghandin kéyin musteqilliqqe érishken bir qisim ottura asiya jumhuriyetliri rehberliri 2006 – yili 14 – iyun küni shangxeyde. Soldin anggha: özbékistan prézidénti islam kerimop, qirghizistan prézidénti qurmanbek baqiyéf, rusiye prézidénti wiladimir putin, qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéf, xitay re'isi xu jintaw we tajikistan prézidénti imam'eli rexmanop. AFP

Köpinche milletlerning musteqilliqi shu milletlerning minglighan hetta yüz minglighan perzentlirining issiq qanliri bedilige kelgen bolsa, emma, sowét ittipaqining yimirilishi musteqilliqning yene bir yolini yeni qan tökmey, tinchliq bilen qolgha keltürüsh nemunisini yaratti.

Tinchliq bilen qolgha kelgen musteqilliqning qimmiti

Özbék, qazaq, qirghiz, türkmen qatarliq Uyghurlar bilen qoshna hem öz nöwitide qandash we tildash hésablinidighan mezkur türkiy xelqler sowét ittipaqining parchilinish qedimi bilen teng mustemlike astida yashash halitige xatime bérip, rusiye impériyisining ikki esirlik hökümranliqidin biraqla qutulup, özlirining musteqilliqini jakarlidi. Mana emdi, ular musteqilliq hayatida 15 yilni ötküzüp, 16 – yilgha qedem qoydi. Lékin, bu 15 yilliq musteqilliq jeryanda ottura asiya xelqliri yenila oxshimighan derijide külpetlerni tartti, hetta öz rehberliri teripidin basturushqa uchridi. Ottura asiya rehberlirimu öz hakimiyetlirini qoghdash üchün her xil shekildiki tashqi we ichki siyasetlerni yürgüzüshke mejbur boldi. Bügünki künde ottura asiya gherb döletlirining démokratik olchemlirige chüshmeyla qalmastin belki, ottura asiya rehberliri we hökümetliri diktaturlar tizimlikige élindi. Ottura asiya öktichiliri bolsa, 15 yilidin buyan texttin chüshmeywatqan hem öz hoquqlirini ebediy saqlap qélishqa tirishiwatqan rehberlirini xuddiy sabiq sowét ittipaqining rehbiri stalin kebi wehshiylik we mustebitlik bilen eyiblimekte. Biraq, ular beribir öz aldighan tashqi siyaset belgilep, amérika we gherb memliketliri bilen normal munasiwetni saqlap kelmekte.

Undaqta amérika mutexessisliri ottura asiyaning 15 yilliq musteqilliqi heqqide némilerni oylaydu?

Washin'gtondiki yawro-asiya mesililirini tetqiq qilidighan gudzon inistitutining diréktori zéyno baran amérika awazi radi'osida ottura asiyaning 15 yilliq musteqilliqi munasiwiti bilen öz köz qarashlirini élan qildi. Gherb döletliri ottura asiyadiki mewjut weziyetke tesir körsetmidi doktor zéyno baran aldi bilen 15 yilliq musteqilliq jeryanida ottura asiya memliketlirining yenila siyasiy we iqtisadiy sahelerde zor ilgirileshlerge érishkenlikini, bolupmu qazaqistanning néfit zapisigha ige bolghanliqi tüpeylidin énérgiye bilen munasiwetlik bolghan iqtisadiy tarmaqta muweppeqiyetlerni qolgha keltürgenlikini körsetti. Lékin u, ötküzülgen xataliqlarnimu tekitlep, buning bilen ottura asiya hökümetliri we xelqlirini eyiblimeydighanliqini, amérikiningmu bu döletlerning ötkünchi qiyin basquchtin ötüwélishi üchün barliq imkaniyetliri bilen yardem bermigenlikini nezerge élish kéreklikini tekitlidi. U yene ottura asiyaning medeniyitige jümlidin rayonning uruqdashliq tüzülmisi, diniy we étnik qatarliq alahidiliklirige bolghan chüshenche we hörmetning yéterlik bolmighanliqini eskertti.

Uning qarishiche, gherb döletliri ottura asiya memliketlirige iqtisadiy jehettin hem ularning ijtima'iy tüzülmilerni berpa qilishigha yardemlerni körsetken bolsimu, biraq mezkur rayonda dawamlishiwatqan weziyetke tesir körsitelmidi.

Amérika we ottura asiya

Zéyno baran qirghizistan-amérika munasiwetliri heqqide toxtilip, eyni waqitta amérikidiki köpligen kishilerning u yerdiki atalmish inqilabni chüshenmigenlikini körsitish bilen " u yerdiki inqilab gruziyidikin perqliq bolup, heqiqiy inqilab emes, peqet bashqa bir menpe'etni közligen guruppidiki ademlerning yene bashqa bir menpe'etni közligen guruppidiki ademlerning hoquqini igilishi" ikenlikini, qirghizistanda hakimiyetni igiligenlerning héch qandaq démokratik islahatni yeni washin'gton körüshni xalighan islahatni élip bérishni zimmisige almighanliqini otturigha qoydi. U "amérika-qirghizistan munasiwetliri puxta we yaxshi bolalmaydu" dep qaraydu hemde her ikkila döletning qurulush xaraktérlik munasiwet yolini tepishi kéreklikini tekitleydu.

Zéyno baranning qarishiche, ottura asiya memliketliri özlirining yigane islam medeniyitidin paydilinip, oxshash waqitta, din bilen siyaset ayrilghan dölet hem démokratik dölet bolalaytti, biraq ottura asiya rehberliri özlirige kérek bolghan élémentlardin paydilanmay, eksiche musulman éléméntlirini basturdi. Ularning yene bir namuwapiq teripi ularda rayon xaraktérlik hemkarliqning bolmasliqi we xususiy menpe'et köz qarishing küchlüklükidur.

U, özbékistan mesiliside toxtilip, endijan weqesidin kéyin amérika bilen özbékistan munasiwetlirining soghuqlushup ketkenliki, özbékistan amérika üchün jughrapiyiwi siyaset nuqtisidin alghanda, muhim dölet bolsimu, biraq hazir amérikida köpligen kishilerning kerimop hökümiti bilen u yerdiki insan hoquqining depsende qilinishi sewebidin qayta yaxshilinishni xalimaydighanliqini körsetti. Uning qarishiche, yene belki amérika bilen özbékistan munasiwetlirini qayta yaxshilap qélishimu mumkin.

Nzarabayéwning amérika sepiri muhim weqe

Zéyno baran qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéwning yéqinda élip baridighan amérika ziyariti heqqide toxtilip, buning nahayiti zor weqe ikenlikini, hazir amérika we yawropa ittipaqi üchün qazaqistanni qollap, qazaqistanni yawropa bixeterliki hem hemkarliqi teshkilatining bashlamchisi qilishning zörürlikini körsetti.

Uning qarishiche : prézidént nazarbayéw eqilliq rehber bolup, qazaqistan amérika bilen hemkarliship ishlimekte, qazaqistan xitay, iran, rusiye bilen bolghan munasiwetni yaxshi tengpunglashturmaqta hemde amérikini öz ichige alghan hemmisi bilen yaxshi munasiwetni saqlimaqta. Qazaqistan bay néfit hem tebi'iy gaz zapisigha ige bolghanliqi üchün rayondiki zor iqtisadiy küch bolsimu, lékin özbékistan yenila dawamliq rayonning siyasiy we medeniyet lidéri (rehbiri) bolup qéliwéridu, bularning hemmisining öz aldigha rehberlik (lidérlik) qilidighan sahesi mewjut bolup, shunga kim ottura asiyada lidér dégenni talishishning hajiti yoq. (Ümidwar)