Amérika ottura asiyada rusiye bilen hemkarlishishni xalaydu

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Xitay tashqi ishlar ministiri li jawshing 2006 – yili 15-may küni shangxey hemkarliq teshkilati tashqi ishlar ministirlirining shan'gheyde échilghan yighinigha qatnashqili kelgen rusiye tashqi ishlar ministiri sergey lawron bilen . AFP

Buningdin ikki hepte ilgiri qurban gül berdi muhemmedop qesem bérip, türkmenistan prézidéntiliq wezipisini resmiy tapshuruwélish bilen birge özining türkmen bashi seper murat niyazopning siyasitini dawamlashturidighanliqini jakarlidi hemde biterep tashqi siyaset yürgüzüsh bilen ma'arip, iqtisad we bashqa sahelerde islahat élip baridighanliqini izhar qildi.

Uchurlardin qarighanda, türkmenistanda intérnétke deslepki qedemde yol qoyush bashlan'ghan bolup, közetküchiler uzun mezgil diktatorluq tüzümde yashighan bu dölette démokratik islahat élip bérilishi mumkinlikini perez qilishmaqta. Nöwette, közetküchiler ottura asiya rayonida amérika, rusiye we xitaydin ibaret üch chong dölet menpe'etlirining toqunushup qéliwatqanliqini ilgiri sürüshmekte. Biraq, amérikining bir neper emeldari amérika bilen rusiyining ottura asiyada köp jehetlerdin ortaq menpe'etliri barliqi, belki amérikining rusiye bilen ottura asiya ishlirida hemkarlishishni xalaydighanliqini bildürdi.

Ottura asiyada köp döletlerning menpe'etliri mewjut

11- Féwral küni ötküzülgen türkmenistan prézidéntining qesem bérish murasimigha rusiye, türkiye, iran, qazaqistan, tajikistan we xitayning aliy derijilik dölet rehberliri qatnashqan bolup, amérika tereptin tashqi ishlar ministirliqining ottura we jenubiy asiya ishlirigha mesul yardemchi ministiri richard bawchér ishtirak qilghan idi. Közetküchiler nöwette, rusiye, xitay, türkiye we iran qatarliq énérgiyini muhim istratégiyilik pilan qilghan döletlerning türkmenistanning yéngi hakimiyiti bilen qoyuq munasiwet ornitish we bu jumhuriyette öz tesirini tiklesh hem saqlap qélishqa intiliwatqanliqini körsitishmekte.

Nöwette, rusiye, xitay we amérikining ottura asiya rayonidiki menpe'etlirining toqunushuwatqanliqi ilgiri sürülmekte. Melumki, 2001-yilidiki 11-séntebir weqesidin kéyin, amérika qoshma shitatliri ottura asiya rayonigha herbiy –siyasi hemde démokratik islahat jehetlerdin tesir körsitishke bashlighan we özbékistan, qirghizstanlarda herbiy baza qurghan idi. Gerche, 2005-yilidiki enjan weqesidin kéyin, özbékistan bilen amérikining munasiwetliri soghuqliship, bu dölettiki amérika bazisi taqalghan bolsimu, biraq, qirghizistanning manas ayrodromidiki herbiy bazisi dawamliq saqlinip turiwerdi shuning bilen bir waqitta yene özbékistanning rusiye we xitay bilen bolghan munasiwetliri qoyuqliship, tashkent rehberliri rusiyining bashchiliqidiki kolléktip bixeterlik kélishimi teshkilatigha qatnashti hemde rusiye bilen ittipaqdashliq kélishimi tüzdi.

Ottura asiya döletliri rusiye we xitay bilenmu yéqin hemkarlashmaqta

Rusiyining qirghizistandiki herbiy bazisini öz ichige alghan halda ottura asiya rayonida herbiy jehettinla put tirep turmastin, belki ottura asiya rayonini musteqil döletler hemdostluqi we ortaq tamojna kélishimi dégendek teshkilatlar nami astida siyasiy-iqtisadiy jehettin özi bilen zich baghlashqa tirishiwatqanliqi otturigha qoyulmaqta.

Özbékistan, qazaqistan, qirghizistan, türkmenistan we tajikistan rehberliri arqimu –arqa xitayni ziyaret qilip, xitay bilen siyasiy, soda-iqtisad jümlidin énérgiye kélishimlirini tüzdi. Nöwette, xitay bilen qazaqistan arisidiki néfit aqquzush turubisi ünümlük xizmet qilmaqta hemde xitay qazaqistan néfit shirketlirini sétiwalghan. Xitay yene özbékistan we türkmenistan bilenmu tebi'iy gaz kélishimliri imzalighan.

Xitay mutexessisi pen gang xitayning ottura asiyadiki asasliq közligen meqsiti énérgiye dep otturigha qoyghan bolsa, bir qisim ottura asiya mutexxesisliri rusiyining ottura asiyadiki meqsiti herbiy siyasiy jehettin özining en'eniwi tesirini eslige keltürüsh dep qarighan. Yene bir qisim közetküchiler amérikining meqsiti heqqide tehlil yürgüzüp, amérikining ottura asiyada démokratiyini emelge ashurushni nishan qilidighanliqini chüshenduridu. Undaqta amérika ottura asiyadin zadi néme közleydu?

Amérika ottura asiyada rusiye bilen hemkarlishishni xalaydu

Amérika tashqi ishlar ministirliqining ottura we jenubiy asiya ishlirigha mes'ul yardemchi ministiri richard bawchér ependi amérika awazi radi'osining ziyaritini qobul qilip, amérikining ottura asiya siyasiti jümlidin amérika bilen rusiyining ottura asiyadiki menpe'etliri mesilisi heqqide toxtilip mundaq deydu:

" Biz rusiye bilen siyasiy siyasi mesililerde toqunushup qalmaqchi emesmiz, biz üchün söz muhim emes, muhimi emeliy ish, men bu heptide rusiye mu'awin tashqi ishlar ministiri bilen bizlerning ottura asiyada qandaq hemkarlishishimiz toghrisida, ma'arip, qanun hakimiyitini qandaq ilgiri sürüsh heqqide hemde zeherlik chékimlik toshushqa qarshi qandaq küresh qilish, chégrilarning bixeterlik mesililirige yardem bérish heqqide nahayiti paydiliq söhbet ötküzdüm. Bu rayonda bizning rusiye bilen ortaq menpe'etlerge ige köpligen saheler mewjut, biz rusiye bilen birlikte ishleshke tirishiwatimiz ".

Richard bawchér amérikining ottura asiya mesilisi boyiche muhim erbabi bolup, u ilgiri kéyin özbékistan rehbiri islam kerimop bilen amérika –özbékistan munasiwetliri heqqide uchrishishlar ötküzgen. Buningdin bashqa yene her qaysi ottura asiya ellirining amérika bilen bolghan hemkarliq munasiwetlirini ilgiri sürüshte aktip pa'aliyetler élip barghan hem barmaqta. Richard bawchér ependi sözide yene amérikining ottura asiyadin közligen meqsiti hemde rusiye bilen bu meqsetlirini ishqa ashurushta hemkarlishishni xalaydighanliqi heqqide éniq qilip mundaq deydu:

"Biz ottura asiyada qarshilishishni xalimaymiz, biz rayon ahalisining bexti üchün hemkarlishish terepdarimiz, söz ularning musteqilliqi, ularning hoquqliri, en'eniliri we döletchilikini hörmet qilish heqqide kétiwatidu. Bularning hemmisini biz chüshendürüp béreleymiz, démek, biz bu meqsetlerge yétish üchün birlikte ishleshni xalaymiz hem ishlimekchimiz ".

Amérika démokratiyini xalaydu, biraq rusiye bilen xitaygha kérek emes

Richard bawchér amérikining yéngi türkmenistan prézidénti we türkmenistan hökümitige tutqan siyasiti heqqide toxtilip, amérikining türkmenistanda démokratik islahat élip bérilishini ümid qilidighanliqini eskertti shuningdek yene hazir intérnet kafésining échilghanliqi, türkmenistanning bu qedimini dawamlashturushini ümid qilish bilen amérikining türkmenistanda démokratik sistémilarning ornitilishigha yardem bérishke da'im teyyar ikenlikini sherhilidi.

Amérika ottura asiyaning démokratiyilishishige ehmiyet béridu, biraq xitay bilen rusiye démokratiye mesilisini tilgha almaydu. Rusiye we xitay bashchiliqidiki shangxey hemkarliq teshkilati 2005-yili qazaqistanning paytexti astanada ötküzülgen yighinida "astana xitapnamisi" élan qilip, amérikining ottura asiyadiki herbiy bazisini taqashni telep qilghan. Biraq, qazaqistan bilen qirghizistan köp qutupluq tashqi siyaset yürgüziwatqanliqi üchün xitay we rusiyidin bashqa amérika bilenmu dawamliq her tereplimilik hemkarliq munasiwetlirini saqlap kelmekte hemde uni rawajlandurmaqta. (Ümidwar)