Rus mutexessisi Uyghur mesilisi heqqide

Yéqinqi yillardin buyan rusiye bilen xitayning térrozimgha qarshi ortaq küresh qilish hemkarliqliri kücheygendin kéyin, Uyghur mesilisi bularning munasiwetliridiki muhim nuqtilarning birige aylandi.

Moskwa we béyjingning ali rehberlirining her bir qétimliq uchrushishlirida bölgünchilik we térrorizimgha qarshi küresh qilish ramkisi astida Uyghur we chéchen mesililiri söhbet üstilidin hem ikki terep munasiwetlirini ekis ettüridighan siyasiy höjjetlerdin orun aldi.

Elwette, Uyghur mesilisining ezeldinla rus –xitay munasiwetliride muhim halqa ikenlikini yaxshi chüshen'gen rus siyasetchiliri we mutexessisliri Uyghur élide yüz bériwatqan her bir özgirishler jümlidin Uyghurlar duch kéliwatqan siyasiy-iqtisadiy we medeniyet teqdirlirige diqqet nezirini aghdurmay qalmidi. Démek , yéqindin buyan rusiye analizchiliri yenila xuddi tarixtikige oxshashla moskwa üchün öz ehmiyitini yoqatmighan hemde kündin– kün'ge xelqaragha yüzliniwatqan Uyghur mesilisi heqqide analiz élip bérishta özlirining tégishlik ornini igilidi.

Uyghurlar rayon alahidiliki boyiche milliy herket alahidilikige ige

Rus aptorlirining qelimige mensup maqalilarning biri yéqinda moskwada chiqidighan intérnét jurnili "dunyawi munazire" de élan qilin'ghan bolup, pawél dragan isimlik bu aptor özining " rayon xaraktérlik bixeterlikke a'it tékistlerdiki Uyghur bölgünchiliki mesilisi" namliq bu analizida Uyghurlarning milli musteqilliq heriketlirining kélip chiqishidiki sewebler , uning rayon xaraktérlik alahidiliki we uning xelqara hemde xitayning ichki siyasiti bilen bolghan munasiwiti qatarliq köp terepler heqqide tehlil yürgüzgen.

U, maqaliside Uyghurlarning jaylishish ehwaligha asasen etraptiki döletler we xelqara siyasiy, ijtima'i-medeniyet tesirlirige uchrighanliqini otturigha qoyghan. Uning qarishiche؛ sherqiy türkistan etraptiki medeniyetlerning tesirige uchrash boyiche töt rayon'gha bölünidu. Tengri taghliri, hinduqush , pamir we ko'inlun taghliri shuningdek, teklimakan, jungghariye chöllükliri Uyghurlarni türlük rayon xaraktérlik alahidiliklerge ige qilish rolini oynighan bolup, Uyghurlar özliri bölüngen wadilar boyiche etraptiki medeniyetlerning tesirige yoluqqan.

Uyghurlarning medeniyet tesirige uchrash boyiche töt xil rayoni

Pawél draganning qarishiche؛ Uyghurlarnig jenubiy rayonliri yeni qeshqerni öz ichige alghan tarim wadisining köp qisimi ferghane wadisidiki endijan, qoqand we osh qatarliq sheherler bilen tutashqanliqi üchün bu jaylarning tesirige duch kelgen. Xoten ,yarkent bir rayon süpitide hinduqush we ko'inlun taghliri arqiliq kélidighan jenubiy hem gherbiy asiyaning tesirige uchrighan bolup, bu jaylarda hindi we pakistan tesiri mewjut.

Ili wadisini öz ichige alghan jungghariye yette su bilen bir gewde bolup, u Uyghurlarning ottura rayonini shekillendürgen . Mezkur rayon yette suning tesirige duch kelgen.

Aptorning qarishiche ürümchidin bashlan'ghan jaylar sherqiy nuqta bolup, uningda xitaydin kélidighan tesir küchlikrek.Mezkur rus aptori maqaliside yene Uyghurlarning milli azadliq küreshliride bu xil rayon xaraktérlik alahidiliklerningmu belgilik rol oynaydighanliqini tekitleydu.

Uyghur mesilisini toghra hel qilish ottura asiyaning bixeterliki bilen munasiwetliktur

Pawél draganning otturigha qoyushiche؛ Uyghur mesilisi rayon xaraktérlik bixeterlik bilen biwaste munasiwetlik bolup, eger bu toghra hel qilinmisa , xitayningla emes belki, ottura asiya rayonning muqimliqigha tesir yetküzishi mumkin.

Uning qarishiche؛ rayonning bixeterlikige tesir yetküzishi mumkin bolghan asasiy ikki xil amil mewjuttur.

Birinchidin Uyghur aptonom rayonidiki milliy mesililerning milletlerning hoquqini depsende qilish usuli bilen hel qilinishi؛ chünki, eyni waqitta köp sanliq millet hésablan'ghan Uyghurlar 90-yillarda az sanliqqa aylinip qaldi. Hazirqi xitay rehberliri rusiye-xitay usuli boyiche Uyghur mesilisini qattiq qolluq bilen hel qilishqa mayil bolup, ular Uyghur musteqilchiliri bilen küresh qilish üchün Uyghur mekteplirini taqash, xitayning ichkiri ölkiliridin yaxshi shara'itlarni yaritish bedilige xitay nopuslirini élip chiqish hemde Uyghurlargha bolghan assimilatsiyini kücheytish we bashqilarni élip barmaqta. Ikkinchidin Uyghurlarning milletchilikini rawajlandurush bedilige diniy tuyghulirini ajizlitip, islamiy idiyilerning Uyghur jemiyitige küchlik tesir körsitishining aldini élish.

Uyghurlarning herketlirini qamal qilish ottura asiyani konturol qilishning asasi

Aptor maqaliside yene xitayning Uyghur élidiki milletperwerlik we musteqilliq heriketlirini öz usuli bilen yoqitishning biwaste xitayning qoshna ottura asiyagha yürgüzidighan konturolluq istratégiyisi bilen munasiwetlik ikenlikini, xitayning Uyghurlarning heriketlirini toluq qamal qilghandila ottura asiyagha nisbeten mutleq konturolluq ornutalaydighanliqini otturigha qoyidu.

U axirida bu döletlerning xitayning mezkur meqsetlerni nezerge élip, tengpung weziyet yaritish hemde Uyghur mesilisige tutqan siyasitini melum derijide özgertishi kéreklikini tekitleydu.(Ümidwar)