Xitay bésimi qazaqistan Uyghurlirining etrapida chingimaqta

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Xitay bilen qazaqistan munasiwetlirining künsayin küchiyishige egiship, qazaqistanda yashawatqan Uyghurlar ichidiki bir qisim kishiler özlirining Uyghurlargha wekillik qilidighanliqini bildürüsh bilen xitay hökümiti bilen qoyuq munasiwet ornatmaqta. Xitay hökümitimu muhajirlar siyasitini yaxshilash nami astida chet'ellerdiki Uyghur jama'iti bilen her xil shekilde alaqilar ornitip, ulargha xitay hökümitining échiwétish siyasiti, jümlidin muhajirlar siyasitini teshwiq qilmaqta. Lékin, köpinche Uyghur siyasiy pa'aliyetchilirining qarishiche, buning arqisigha xitay hökümitining chet'ellerde künsayin janliniwatqan Uyghur siyasiy pa'aliyetlirige zerbe bérish hem siyasiy pa'aliyetchilirini yétim qaldurup, xelq'ara jemiyetning ularning sözlirige ishenmeslikini qolgha keltürüsh arqiliq, Uyghur mesilisining xelq'aralishishining aldini élish meqsidi yoshurun'ghan.

Yéqinda Uyghur aptonom rayonluq hökümetning mu'awini jappar hebibulla bashchiliqidiki ömek qazaqistandiki Uyghurlar arisida pa'aliyet élip barghandin kéyin peyda bolghan her xil inkaslar qatarida qazaqistanliq siyasiy analizchi ozéropning " xitay bésimi qazaqistan Uyghurlirining etrapida chingimaqta" namliq maqalisini tilgha élish mumkin.

Xitayning yéqinqi yillardin buyan qazaqistandiki siyasiy pa'aliyetlirige qolliniwatqan taktikisinining nahayiti ustiliq we diplomatiyilik yol bilen élip bériliwatqanliqini tekitligen qazaqistan analizchisi ozérop, özining qazaqistanning "asiya-press" agéntliqi teripidin élan qilin'ghan mezkur maqalisida xitay hökümitining qazaqistan'gha bésim ishlitish arqiliq u jaydiki Uyghur siyasiy pa'aliyitini chekleshte muweppeqiyet qazan'ganliqini ilgiri sürgen. Töwende muxbirimiz ümidwar qazaqistandiki "Asiya-Press" agéntliqining obzorchisi n.Ozerowning maqalisining Uyghurche nusqisini silerge sunidu.

Xitay bésimi qazaqistan Uyghurlirining etrapida chingimaqta

N.Ozerow, qazaqistandiki "Asiya –press" agéntliqining közetküchisi

Qazaqistan hökümiti xitayning bésim qilishi arqisida öz wetenlirining musteqilliqi üchün küresh qilghan Uyghurlarning siyasiy heriketlirini bir terep qilishqa érishti. Emdi hazir xitay hakimiyitining kün tertipige merkiziy asiya Uyghurlirini qandaq "qolgha köndürüsh" mesilisi qoyuldi. Buningdiki birinchi qedemler muweppeqiyetlerge érishti. Öz pa'aliyetlirini asasliqi medeniyet we ma'arip ishlirigha merkezleshtürgen Uyghur teshkilatlirining rehberliri xitaylar teripidin "qolgha köndürüldi".

Bundaq rehberlerning biri perhat hesenop bolup, u qazaqistan Uyghur ziyaliylirining shinjang Uyghur aptonom rayonigha qilghan sepirini uyushturghan. Tijaretchi dilmurat quziyéw bu iz bilen méngip xitay hökümitining diqqitini jelp qilishta téximu zor netije qazandi. Jumhuriyetning hakimiyet qurulmilirining, bolupmu özining pütün köp sanliq a'ile ezaliri boyiche ezaliqqa yézilghan "asar" partiyisining rehberliri teripidin qollashqa érishken dilmurat quziyéw, özini siyasiy sahege sinap béqishni qarar qilghan bolup, bu siyasiy sahe Uyghur tijaretchisining shara'iti boyiche alghanda jumhuriyetlik Uyghurlarning rehberliki we xitay bilen alaqe qilish arqiliq xelq'ara sehnige chiqish bolup qalghan. Bügünki shara'itta maddiy bayliqlar siyasiy jehettin mexsus terbiyige körmigen tijaretchilerni siyasetke arilishish mumkinchilikige ige qildi. Eqelliy siyasiy sawat we ma'arip terbiyisi yéterlik bolmisimu, emma pul we chégrining ikki teripidiki hökümetlerning qollishi bolsila boldi.

- Siyasetchi quziyéwning zor muweppeqiyiti uning teripidin uyushturulghan tijaretchiler we Uyghur tiyatirining diréktori murat exmediyéw hem "Uyghur awazi" gézitining bash tehriri yoldash azamatopning shinjang Uyghur aptonom rayonigha bolghan ziyariti we shinjang Uyghur aptonom rayoni emeldarlirining qazaqistan'gha qilghan jawaben ziyariti bolup hésablinidu.

Jawaben teshkillen'gen xitay ziyaret wekilliri ömikige asasliq ikkinchi derijilik yerlik emeldarlar kirgen bolup, ular shinjang hökümitining mu'awin re'isi jappar hebibulla, xitay xelq jumhuriyiti tashqi ishlar ministirliqining shinjang Uyghur aptonom rayonidiki wakaletchilikining mu'awin diréktori muzepper mijit, turpan wilayitining walisi abdulla qasim, ili qazaq aptonom oblastining mu'awin bashliqi shardbék nurlan, qeshqer wilayitining mu'awin walisi perhat xaliq, chet'ellerdiki muhajirlar ishliri bashqarmisining bashliqi erkin exmet, shinjang téléwiziye istansisining muxbiri enwer rozi, xitay tashqi ishlar minisitirliqining wekili lang xu'angding qatarliqlardur.

Wekiller ömiki 26-öktebir küni almutigha yétip kelgendin kéyin yene astanani we Uyghurlar topliship yashaydighan yerkent, chunji hem almutining Uyghur rayoni, dostluq mehellisi shuningdek Uyghur mektepliri we bashqa jaylarni ziyaret qildi. Uyghur ziyaliylirining wekilliri bilen axirqi qétimliq uchrishish quziyéw teripidin kontrol qiliniwatqan Uyghur medeniyet merkizining teshebbusi bilen penler akadémiyisi ichide ötküzüldi. Bu uchrishishqa almutidiki Uyghur ziyaliyliri yighilghan bolup, buning terkibige quziyéw tallighan ademler kirgen.

Ularning diqqitige jappar hebibullaning dölet terepte turup shinjangning qolgha keltürgen netijiliri heqqidiki köp sözliri sunuldi. U xitay xitay qérindashlirini maxtap, Uyghur bölgünchilirining xitaydiki xelqlerning birlikini buzghanliqini eyiblidi. Alahide körünerlik terep shinjang emeldarining sözining ögitish ahangi bolup, u bu yerge yighilghan ammini qandaq yashash lazimliqi hem özlirini qandaq tutush kérekliki bilen ögetmekchi boldi. Bularning ichide ziyaliy süpet we özini tutuwalghanraq halatte sözligini xitay tashqi ishlar ministirliqining wekili bolup, u chet'ellerdiki Uyghurlarning bashqa memliketlerning tereqqiyatigha qoshqan töhpiliri we xitayning sirtida yashawatqan Uyghurlar bilen zich alaqe ornitishining zörürlüki heqqide nahahiyiti diplomatiyilik halda toxtilip ötti. Uning sözidin chet'ellerdiki Uyghurlarning xitay "wetini" bilen hemkarlishishining lazimliqini teshebbus qiliwatqanliqini toluq biliwalghili bolatti. U chet'ellerdiki Uyghur alimlirining ilim-pen'ge qandaq töhpe qoshuwatqanliqining misali süpitide amérikining alem boshluqi tetqiqat merkizide ishlewatqan alim erkin sidiqni körsitip ötti.

Qazaqistan tereptin bolsa, Uyghur ziyaliylirining yawashlandurulghan wekilliri qazaqistan Uyghur alimliri bilen shinjang alimliri arisida almashturush élip bérishning zörürlüki heqqide duduqlighan halda sözligen bolsimu. Biraq , ularning awazliri shinjang emeldarlirining we uningdin kéyin sözligen Uyghur medeniyet merkizining wekillirining sözliri ichide qélip yoqap ketti. Quziyéw hette buningdin kéyinki shinjang Uyghur aptonom rayonigha qilinidighan barliq seperlerning hemmisining uning teshkilati teripidin kontrol qilinidighanliqini élan qildi. Shinjang wekiller ömiki qazaqistan Uyghurliri we Uyghur ziyaliyliri bilen bolghan uchrishishlarda xitayning qazaqistan Uyghurlirini wetenning sirtida yashawatqan wetendashliri dep qaraydighanliqini, ulardin xitay bilen hemkarlishishni kütüsh ümidlirini yoshurmay körsetti.

Quziyéw teminleshke tirishidighan bu hemkarliq qazaqistanning bixeterlikige paydiliq hemkarliq bolushi mumkinmu?( ruschidin terjime qilghuchi umidwar)