Xitay ziyaliysining Uyghur élidiki milliy siyaset heqqidiki qarashliri

• Muxbirimiz méhribanning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Washin'gtondiki xitay uchur merkizining tehriri lyaw tyenchi xanim xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan milliy siyasetliri, ma'arip siyasetliri we diniy siyasetliri heqqide toxtilip, bu xil siyasetlerning 2000 - yili amérikida yüz bergen 11 - séntebir weqesidin kéyin téximu chingiyip ketkenlikini hemde xitay hökümitining Uyghur élige bolghan kontrolluqining ilgirikidin téximu küchiyip kétiwatqanliqini, yerlik xelqning bu xil kontrol astida barghanséri nepes alalmighidek haletke yétiwatqanliqini bildürdi.

Xitay hökümitining meqsiti Uyghur élini pütünley xitaylashturush

Lyaw tyenchi xanim söhbet jeryanida, yéqinqi yillardin buyan Uyghur élide yürgüzülüwatqan türlük siyasetlerning 2000 - yili xitay dölet kabinéti teripidin chüshürülgen 7 - nomurluq höjjetke asaslan'ghanliqini tekitlep "7 - nomurluq bu höjjet qarimaqqa mezkur rayonni tereqqi qildurush we mezkur rayonda iqtidarliq ademlerni yétildürüsh heqqidiki höjjettek körün'gini bilen, emeliyette uning yétekchi idiyisi Uyghur élini omumyüzlük halda pütünley xitaylashturush bolup, meqset bu mezkur höjjet arqiliq, Uyghur élini we Uyghur élidiki yerlik milletlerni téximu qattiq kontrol qilishtur" dédi.

Lyaw tyenchi xanim sözide yene "xitay hökümiti yillardin buyan Uyghur éli, tibet rayoni we ichki mongghul rayoni qatarliq jaylarni xitaylashturushqa urunup, mezkur jaylarning pütünley öz kontroli astida bashqurup kelgen. Xitay hökümitide chong xitaychiliq idiyisi intayin éghir bolghanliqtin, ular héchqachan özidin bashqa milletlerning tarixi, medeniyiti we diniy örp - adetlirini hörmet qilishni bilmeydu. Ular peqet özidin bashqa milletlerning hemmisini xitaylashturushnila oylaydu hemde bu xil ehwal peqet 1949 - yilidinla emes belki qedimdin bashlap mewjut bolup kelgen" dep körsetti.

Öz yurtida yashawatqan yerlik xelq az sanliq milletlerge aylinip qalghan

Lyaw tyenchi xanim muxbirimiz bilen ötküzgen söhbitide, xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüwatqan köchmenler siyasiti heqqidimu toxtalghan bolup, u, bu xil siyaset tüpeylidin kélip chiqqan nurghun toqunushlarni hemde bu xil toqunushlarning barghanséri küchiyiwatqanliqini bir - birlep otturigha qoydi.

U sözide "xitay hökümitining köchmenler siyasiti bekmu wehshi bir siyaset, bu xil siyaset tüpeylidin, öz yurtida yashawatqan yerlik xelq az sanliq milletlerge aylinip qalghan. Hazir Uyghur rayonidiki Uyghur, qazaq qatarliq milletler omumiy nopusning peqet 40% ini igiligen bolup, köchmen xitay milliti barghanséri köpeymekte. Eger bundaq dawamlishiwerse, kelgüside bu zémin'gha köchmen bolup kelgen xitaylar choqum "bizning nopusimiz eng köp bolghandin kéyin, bu zémin elwette bizning" déyishtin yanmaydu. Hazir ichki mongghulgha köchmen bolup barghan xitaylarning sani mongghul millitining nopusidin éship ketti. Shunga men xitay hökümitining bashqa milletlerni xitaylashturush meqsitide yürgüzüwatqan köchmenler siyasitini intayin rezil siyaset dep qaraymen" dep bildürdi.

Hemme nerse xitayning qoligha ötti

Lyaw tyenchi xanim söhbet jeryanida yene Uyghur élidiki milletler ittipaqi mesilisi heqqide toxtilip, "xitay hökümiti yéqinqi yillardin buyan az sanliq milletler xitaylardin ayrilalmaydu, xitaylar az sanliq milletlerdin ayrilalmaydu " dégen shu'arlarni towlap, atalmish milliy ittipaqi kücheytishni meqset qilmaqta. Buningdin xéli yillar ilgiri bu xil sho'arlar bolmighan chaghlarda, mezkur rayondiki milliy ittipaq mesiliside her halda anche chong chataq yoq idi. Hazir bolsa qanche shu'ar towlighanséri milletler otturisidiki toqunushlarmu shunche küchiyip kétiwatidu. Bundaq bolushtiki seweb yenila köchmenler siyasitidin kélip chiqqan. Xitaylarning türkümlep köchüp kélishi mezkur jaydiki xelqning teqdirige zor tehdit élip kelmekte. Hazir Uyghur élide meyli siyasiy jehette bolsun yaki iqtisadiy jehette bolsun asasiy hoquq xitaylarning qoligha ötti. Shunga ular emdi ma'arip we diniy étiqat jehettin hujum qilishqa atlandi. Bu xil zorawanliq qilmishlar axirigha bérip milliy ittipaqliq emes belki milletler arisidiki téximu zor toqunushlarni keltürüp chiqiridu" dep körsetti. (Méhriban)