Bir rus mutexessisining xitaydiki milliy mesile heqqidiki köz qarashliri

Rusiye-xitay istratégiyilik hemkarliq munasiwetliri künsayin chongqurlushiwatqan, ikki memliket rehberliri özlirining munasiwetlirige yuqiri baha bériwatqan bolsimu, lékin xitayning kelgüside rusiyining zémin pütünlüki we milliy bixeterlikige nisbeten tehditi küch bolup qélishidin ensiresh xahishliri rusiye puqraliri we siyasetshunasliri arisida peseygini yoq.

Rusiye mutexessisliri we siyasiyonliri arisida xitayni tehdit dep hésablap, uning bilen bolghan munasiwetke éhtiyatchan mu'amile qilish bilen xitayni tehdit dep qarimay, eksiche xitaylarni rusiyining iqtisadiy jehettin güllinishidiki muhim tashqi amil qilishtin ibaret asasiy ikki xil pikir éqimi mewjut.

Xitayni tehdit dep qaraydighan mutexessisler köpinche hallarda xitayning bügünki halitidinla emes, belki uning tarixi, siyasiti bolupmu uning az sanliq milletler bilen bolghan munasiwiti qatarliq mesililerdin chiqish qilidu. Rusiye xitayshunasi aléksandir rojinsép özining xitaygha a'it bir qatar maqaliliri qatarida xitaydiki milletler mesilisige a'it maqalilarnimu élan qilghan bolup, u rusiye tashqi siyaset qatlimini xitaydiki mesililerni yéqindin közitishke we xitaygha qaratqan siyasetliride hoshyar bolushqa dewet qilidu.

Aptorning qarishiche, bügünki xitaydiki xenzu milliti eslidin xu'angxé we changjyang deryasidin ibaret ikki chong derya wadisida yashighan bolup, ular bara-bara sirtqa kéngiyip, bügünkidek bir milyon kiwadrat kilométirdin artuq zémin'ge érishti. Köp esirlik köchüsh netijiside xitay köp milletlik memliket bolupla qalmastin belki dunyadiki öz térritoriyiside 50 nechche millet aktip pa'aliyet qiliwatqan hem mewjut bolup turuwatan döletke aylandi.

Aptorning neziridiki milletlerning alahidiliki

Rus xitayshunasi aléksandir rojinsép maqaliside hazirqi xitay xelq jumhuriyiti teweside yashawatqan asasliq chong az sanliq milletler hésablinidighan ju'angzu, mongghul, tibet, mongghul, tunggan we Uyghur qatarliqlarning qisqiche tarixi, ularning milliy kimliki we xitay döliti bilen bolghan tarixiy hem siyasiy munasiwetliri heqqide pikir yürgüzüsh arqiliq, bu milletlerning eslidin xitay döliti bilen bir emesliki, ularning ayrim étnik tarixi, siyasiy tarixi we medeniyet tarixi barliqini, qedimqi we ottura hem yéqinqi esirlerde bularning köpinchisining her xil musteqil döletlerni qurup, beziliri ayrim da'iriler boyiche hökümranliq ornatqan bolsa, bezilirining bir mezgil pütün xitaygha hökümranliq qilghanliqini otturigha qoyidu.

Aptorning köz qarishiche, ju'angzular tarixta xitayning jenubigha uzun mezgil hökümranliq qilghan xanidanliqlarni qurghan millet bolsa, mongghullar ottura esirde chinggizxan rehberlikide impériye qurghan. Hazirqi xitay mongghul impériyisining tewesige kirgen bolup, xitay tarixidiki "yu'en sulalisi" dégini emeliyette mongghul impériyisining bir qisimidin ibaret.

Aptor manjular heqqide toxtilip, ularning menching impériyisini qurup, xenzulargha tewe bolghan ming sulalisini axirlashturup, uning tewesini öz döliti terkibige kirgüzgenliki, bügünki shunche chong xitay xelq jumhuriyiti zéminining emeliyette manju xanidanliqi teripidin ishghal qilinish bedilige peyda qilin'ghanliqini, egerde menching xandanliqi bolmighan bolsa, bügünkidek xitay zéminining bolushi mumkin emeslikini ilgiri sürgen.

Aptor yuqirida éytilghan milletlerning xenzular bilen bolghan perqi heqqide toxtilip, yuqirida nami éytilghan milletler ichide Uyghurlar, tibetler we mongghullarning xitay merkizi hökümitining milliy we zémin siyasitige küchlük tesir körsiteleydighanliqini otturigha qoyidu.

Uyghurlar heqqide mexsus bayan qilin'ghan

Aptor maqaliside mexsus Uyghurlar heqqide toxtalghan bolup, u Uyghurlar élini sherqiy türkistan dep atash bilen bu zéminning 1759-yili menching impériyisi teripidin ishghal qilin'ghanliqini körsitidu. U, Uyghur aptonom rayonining nopus ehwali heqqide toxtilip, xitay hökümitining bu jaygha nopus köchürishidin qet'iy nezer beribir xitaylarning bu jayda Uyghurlargha qarighanda az sanliq ikenlikini, Uyghur aptonom rayonining xitaydiki xenzu köchmenliri makanlishishni xalimaydighan birdin –bir jay ikenlikini, 80-yillardin bashlap, bu yerdin sabiq xitay azadliq armiyisining kona herbiliri, ishlepchiqirish qurulush armiyisining péshqedem xadimliri hetta yash ewlad xitaylarningmu kétishke bashlighanliqini otturigha qoyidu.

Aptor bu yerge köchüp kelgen xenzularning tarixtin tartip xatirjem turalmighanliqini, chünki shinjangning ezeldinla milliy we diniy azadliq küresh menbeliri bolush bilen Uyghurlarning nurghun qétim qozghilanglarni kötürgenlikini sherhleydu. U buninggha misal süpitide 1864-yilidiki pütün Uyghur diyarida partlighan qozghilanglarni körsitidu.

Ikki sherqiy türkistan jumhuriyiti

Rus aptori aléksandir rojinsép maqaliside 20-esirdiki ikki qétimliq chong kölemlik qozghilanglar netijiside Uyghurlarning ikki qétim musteqil sherqiy türkistan jumhuriyitini qurghan bolsimu, biraq bularning her ikkilisiningla sowét ittipaqining heriket qilishi astida yoqitilghanliqini otturigha qoyidu. Aptor 1933-yili 12-noyabirda qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitini, tunggan générali ma jungyingni yoqitip, sheng shiseyni tikleshte sowét ittipaqining asasliq rol oynighanliqini tekitleydu.

Aptor 1944-yili qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining axirlishishi we uning rehberliri exmetjan qasimi qatarliqlarning ölümidimu sowét ittipaqining qoli barliqini eskertidu. Uning qarishiche, 1949-yili bu rayonda xitay xelq jumhuriyitining hakimiyiti ornitilghandin kéyin béyjing rehberliri mezkur rayonda xitay nopusini köpeytishni jiddiyleshtürgen bolup, bu rayonda eslide 5% ke yetmeydighan nopus bilen az sanliq millet dep qaralghan xenzular 90-yillargha kelgende rayonning omumiy nopusining 40%ni igiligen. Yillarning ötüshi bilen xenzular bilen yerlik milletler arisidiki pilanliq tughut, ishqa orunlishish qatarliq mesililerge munasiwetlik türlük ziddiyetler ötkürleshken. Hazir bolsa, ashkara qarshiliqlar téximu roshenleshmekte.

Rus aptori maqalisining axirisida xulase chiqirip, tibet, ichki mongghuliye we shinjang Uyghur aptonom rayoni xitay merkizi hökümiti üchün heqiqiy tehdittin ibaret, chünki bu zéminlerde milliy azadliq heriketliri yüz bérishi mumkin dégendek köz qarashlarni otturigha qoyush bilen xitayning 21-esirde yawro-asiyaning birdin bir xojayinigha aylinish niyiti barliqini, béyjingning buni arzu qilidighanliqini,shunga rusiyining buninggha diqqet qilip, sherqiy chégrilirini qoghdishi lazimliqini tekitleydu.(Ümidwar)