Rusiye-xitay chégra mesilisi we putinning béyjing ziyariti

Rusiye pirizdénti wladimir putinning mushu ayning 14- künidin 16- künigiche xitaygha élip barghan resmi ziyariti jeryanida xitay bilen rusiye arisidiki chégra, soda –iqtisadiy we siyasiy mesililerni öz ichige alghan köp xil mezmunlarda söhbet élip bérildi. Putin bilen xu jintaw özlirining bu qétimqi uchrishishining mezkur ikki qoshna memliketning istratégiyilik hemkarliq munasiwetlirini téximu ilgiri sürüshte paydiliq rol oynaydighanliqini mu'eyyenleshtürgen bolsimu lékin, siyasiy analizchilar arisida buninggha nisbeten türlük inkaslar mewjut.

Putin –xujintaw uchrishishigha nisbeten inkaslar

Inkaslarning beziliride putinning bu sepiride utuq qazan'ghanliqi, xitayning néfit turuba qurulushi we rusiyining néfitige bolghan éhtiyajidin paydilinip, uni özining bezi siyasiy-iqtisadiy istratégiyilik shertlirige boy sunushqa mejbur qilghanliqi, rusiyining dunya soda teshkilatigha kirishide xitayning tosalghuliqini yoqutup, uning toluq qoshulushini qolgha keltürgenliki omumen, bu qétimqi rusiye-xitay diplomatiyilik oyunida béyjingning zor ongushsizliqqa uchrighanliqi ilgiri sürülidu. Shuning bilen bir waqitta yene bu qétim xitay bilen rusiye otturisida uzun yillardin buyan talash-tartish üstide turup, hel bolmay kelgen bir qisim chégrilarning mesilisi axirqi nöwet yéshilgen bolup, bu jehette xitayning utuwalghanliqi rusiye mulahizichiliri teripidin otturigha qoyulmaqta.

Uningdin bashqa yene putinning ziyaritining ikki memliketning Uyghur we chéchen musteqilchilirige qarshi ortaq küresh qilish hemde amérikining ottura asiyadiki tesirige birlikte taqabil turushta ortaqliq tépishta muhim rol oynaydighanliqimu ilgiri sürülmekte. Bu heqte kanadadiki karlton uniwérsitétining profissori jékob kobalyo mundaq deydu؛ " rusiye bilen xitayning otturisidiki hemkarliq munasiwetliri ikki terepning dölet menpe'etini chiqish qilghan asasta, amal bar iqtisadiy hemkarliqni dawamliq saqlap, chégra rayonlardiki musulman bölgünchilirige zerbe bérishte we amérikining ottura asiya rayonidiki küchige taqabil turushta téximu mustehkem hemkarliq ornutushni meqsed qilidu"

Rusiye bilen xitay arisidiki axirqi chégra mesilisi

Elwette, rusiye bilen xitay arisidiki 4000 kilométrdin artuq chégra siziqi ular arisidiki intayin nazuk bir mesile bolup, bu ezeldinla ularning siyasiy munasiwetliri bilen baghlinip kelgen idi. Shunga,chégra mesilisi kona char rusiye bilen menching impériyisi, sabiq sowét ittipaqi bilen gomindang xitay hökümiti shuningdek xitay xelq jumhuriyetliri arisidiki diplomatiyilik munasiwetlerning muhim nuqtisi bolup kelgen idi.

Wladimir putin bu qétimqi ziyaret jeryanida amur deryasidiki xabarowskiy chégra rayonigha tewe chong ussuriyskiy, tarabarow arallirini hemde argun deryasidiki bir aralni xitay bilen teng bölüshüsh kélishimige qol qoyghan.

Bu ehwal birdinla rusiye metbu'atlirida türlük inkaslarni meydan'gha chiqardi shuningdek buning yiraq sherq ahalisi ichidiki "xitay tehdidi" köz qarishining téximu ulghiyip kétishini ilgiri sürgenliki otturigha qoyuldi. Rusiyidiki " yéngi xewerler" gézitide élan qilin'ghan rusiye analizchiliri méhman gafarli bilen aléksandir bogomolowning maqalisigha asaslan'ghanda putinning bu arallarni xitaygha bölüp bergenlikini yiraq sherqliqler peqet chüshinelmigen hetta xabarowskiy chégra rayonining melum bir yuqiri derijilik emeldari muxbirlargha " moskwadin mundaq qararni anglash biz üchün tolimu köngülsizlik boldi, chünki biz uzun yillardin buyan bu chégralarni kücheytish üchün zor miqdarda meblegh salduq, yerlerni özleshturduq hemde arallargha ahalilarni orunlashturush xizmetlirini qilghan iduq, axirida rusiye özining bezibir waqitliq iqtisadiy menpe'etliri üchün öz zéminlirining bir qisimini qurban qildi" dégen. Bu maqalide yene kishilerde putining xitay bilen bolghan köp milyard dollarliq iqtisadiy payda üchün bu arallarni ixtiyari yosunda xitaygha bériwetkenliki heqqide naraziliq inkasliri peyda bolghanliqi körsitilgen.

Talash-tartishtiki arallarning istratégiyilik ehmiyiti

Amur deryasi we ussuriy deryalirining qoshulidighan yérige toghra kelgen chong ussuriysikiy we tarbarow aralliri rusiyining xabarowskiy chégra rayoni bilen xitayning xéylongjyang ölkisini tutashturidu. Xabarowskiy rayonining omumiy ahalisi 1 yérim milyon bolup, yer meydani 788ming kwadrat kilométir. Chégrigha yéqin jayda xabarowskiy shehiri bar bolup, uning nopusi 550mingdin köprek.

Rusiye metbu'atliridiki melumatlargha asaslan'ghanda؛ chong ussurisykiy ariligha 16ming dacha sélin'ghan bolup, aral ikkige bölün'gendin kéyin, bu dachiliq yerlerning yérimi xitaygha ötüp ketken. Shuning bilen bir waqitta yene rusiyiliklerni azablighan nuqta shuki, aralning yérimi xitaygha bérilgendin kéyin xitay chégrisi xabarowskiy shehirige aran 30 kilométir qalghan. Tupraqlar tutushup kétish bilen burunqidek chégrini derya arqiliq ayrishqa xatime bérilgen. Rusiyilikler bu ehwalning istratégiyilik jehettin xabarowskiy shehiri üchün paydisiz ikenlikini, uning eksiche xitaylarning xabarowskiy shehrining bosughisighila yétip kélip, tehdid tuyghusi peyda qilishi mumkinlikini teripleshken.

Bu arallarda yene yer asti bayliqliriningmu barliqi ilgiri sürülmekte

Xitay bilen sowét ittipaqi arisida 1969-yili amur deryasidiki damanskiy arili( jénbawdaw) üchün toqunush partlighan. 1991-Yili sowét –xitay chégra kélishimi tüzülgen. Shu kélishimge bina'en 1992-yili jénbawdaw ( damanskiy arili) we kirkinskiy arali xitaygha bériwétilgen. Démek, bu qétim yene üch aral xitaygha bölüp bérilgen.

Rusiye üchün xitay rastinla tehdid bolamdu?

Ataqliq rusiye analizchisi aléksandir chudadéyéw " xulase" gézitide "xitay arifmétikisi؛ xu bilen pu béjingda némini pütüshti? "namliq maqale élan qilip, xitay-rusiye munasiwetlirining nöwettiki weziyitini tehlil qilish bilen birge "xitay tehdidi" nuqtinezirining yenila künsayin rawajliniwatqanliqini sherhligen. Chudadéyéwning bayan qilishiche rusiyilikler xitay nopusining yéqin kelgüside rusiye omumiy nopusining 4 din 1 qisimini igilishi mumkinliki, ularning hazir künsayin köpiyip kétiwatqanliqidin nahayiti endishe qilmaqta.

Rusiye aptorliridin yuriy krupnow " pos balt" namliq gézitte maqale élan qilip, putinni tenqid qilish bilen bir waqitta yene mundaq yol qoyushning dawamlishiwerse kelgüside rusiyiliklerning öz jaylirining namlirini xitayche teleppuz qilish girdawigha chüshüp qélishi mumkinlikini, 1963-yilidin buyan 40 yil dawamlashqan bu aral majrasini putining biraqla xitaygha yol qoyush arqiliq hel qiliwetkenlikini tekitligen shuningdek u yene belki, xitayning kelgüside bashqa jaylarnimu telep qilish éhtimalliqini chetke qéqishqa bolmaydighanliqini eskertken.

Xitayning kelgüside rusiye üchün tehdid bolushi yaki bolmasliqi mesilisi rusiye metbu'atlirida eng köp munazire qilinidighan témilarning biridur. Amérikida turushluq xitay siyasetshunasi doktor saw changching ependi " xitay tehdidi"mesilisi heqqide öz köz qarishini otturigha qoyup mundaq deydu؛

"Meningche hazir mundaq éhtimalliq mewjut. Buning ikki sewebi bar, birinchi junggo hazir qedemmu –qedem kötiriliwatidu, ikkinchidin eslide junggo bilen rusiye arisida zémin ayrish talishishi bar bolup, köpligen junggoluqlar rusiye tengsiz shertnamiler arqiliq bizning yerlirimizni bésiwalghan dep hésablaydu. Eger milletchilik idiyiliri junggoluqlarda omumiy yüzlik kücheyse, ularning rusiyidin zémin dewa qilish, zéminlirini qayturuwélish telipi we chaqiriqimu küchiyishi mumkin"

Doktor saw changching ependi xitayning rusiye üchün tehdid bolush –bolmasliqining yenila xitay milletchiliki we xitayning kelgüsidiki dölet tüzülmisi bilenmu munasiwetlik ikenlikini ilgiri sürüp mundaq deydu؛

"Eger junggo démokratik dölet yoligha yeni démokratik chong dölet yoligha mangsa, etraptiki döletlerge tehdid bolmasliqi, eger junggo iqtisadiy jehette tereqqi qilghan, herbiy jehette kücheygen mustebit döletke aylansa,milletchilik idiyiliri téximu küchiyidu netijide u, rusiyela emes belki, etraptiki hemme döletlerge tehdid élip kélishi mumkin"

Mulahizichilerning qarishiche؛ rusiye bilen xitayning munasiwiti istratégiyilik hemkarliq munasiwettin ibaret bolup, ularning her ikkilisining bir-biridin kütidighan ümidliri we hajetliri bar shuningdek ularda öz munasiwetliridin guman qilish we ishenmeslik xahishliri éghir. Shunga tarixtin buyan rus-xitay munasiwetliri turaqsizliq ichide gah özara düshmenlik gah özara hemkarlishish keypiyatida dawamlashqan bolup, her ikki terep keng kölemlik qoralliq hujum we urushtin saqlinishqa tirishqan.(Ümidwar)