Köp milyonluq az sanliq millet

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

19-Esirde köpligen rusiye ékispéditsiyichiliri Uyghur élining jenub we shimaligha kélip, rayonning étnografiyilik, jughrapiyilik we ijtima'iy –iqtisadiy jümlidin siyasiy ehwali heqqide tekshürüshler élip barghan bolsa, 20-esirdiki sowét ittipaqi mezgilide yene bir qisim sabiq sowét mutexessisliri we diplomatliri Uyghur rayonida tekshürüshler élip barghan idi. Kona –yéngi rus ékispéditsiyichiliri, alimliri we diplomatliri özlirining ilmiy pa'aliyetliri arqiliq dölitining menpe'etlirini qoghdashqa ejir singdürüsh bilen birge Uyghurlarning tarixi, tili, ijtima'iy-iqtisadiy tüzülmisi, étnografiyilik medeniyiti we bashqa terepliri heqqide körünerlik netijilerni yaratti. Ularning qolgha keltürgen netijiliri Uyghurshunasliq tetqiqatining paydilinish matériyalliri teriqiside hazirghiche qollinilip kelmekte.

Bügünki kündimu rusiyide bir qisim alimlar Uyghurlarning tarixi we medeniyet mesililiri heqqide tetqiqat élip barghandin sirt yene tetqiqat nuqtilirini Uyghurlar duch kéliwatqan nöwettiki siyasiy weziyetke qaritishqa bashlighan bolup, rusiye penler akadémiyisi sherqshunasliq inistitutining tetqiqatchisi, tarix penliri doktori, uzun yillar Uyghur tarixiy tetqiqatliri bilen shughullan'ghan aléksandir qadirbayéwning moskwadiki " musteqilliq géziti" de élan qilghan " köp milyonluq az sanliq millet" mawzuluq maqalisi buning bir misalidur.

Ikki asasliq musulman xelq tungganlar bilen Uyghurlar

Ilgiriki asasliq tetqiqat témisini chinggizxanning mongghul impériyisi dewridiki Uyghurlar, ottura asiyaliqlar we bashqa musulmanlarning oynighan roli mesililirige béghishlighan aléksandir qadirbayéw bu sahe boyiche köp netijilerni qolgha keltürgen. U öz tetqiqatliri bilen Uyghurlarning mongghul imperiyisi dewrige mensup xitaydiki yu'en sulalisi, irandiki ilxanilar we wolga-ural boyliridiki altun orda xandanliqlirida élip barghan pa'aliyetlirini tunji qétim sistémiliq yorutqan idi.

Mezkur rusiye alimi bu qétim Uyghurlarning hazirqi mewjut mesililirini tarix bilen baghlap analiz qilish usuli qollinip özige xas bolghan bir qataryekünlerni chiqiridu we köz qarashlarni otturigha qoyidu.

Aptor " köp milletlik az sanliq millet" mawzuluq maqalisining bash qismida islam dinining xitayda mongghullar dewride bash kötergenliki, ottura asiya, iran we bashqa rayonlardin köpligen musulmanlarning xitaygha kélip, mongghul impériyisining herbiy –siyasiy xizmetlirige qatnashqanliqi, 14-esirge kelgende islam dinigha étiqad qilidighan jama'etning xitaylar teripidin " xuy" dep atalghanliqini körsitip ötidu. Aptor hazirqi xitay teweside yashaydighan musulmanlarni bir-birlep chüshendürüsh bilen birge Uyghurlar bilen xuyzularning köp nopusluq, asasliq ikki musulman xelq ikenlikini tekitleydu.

Rusiye alimi aléksandir qadirbayéw maqaliside muhim nuqta süpitide Uyghurlar heqqide toxtilidu, aptorning qarishiche, 1979-yilidi déng shi'a'oping iqtisadiy islahatni bashlighandin kéyin, xitayda islam dini qaytidin güllinishke bashlighan shuning bilen bir waqitta yene Uyghur élide milletler ara munasiwetlermu jiddiyleshken bolup, bu sherqiy türkistandiki yerlik xelqler ichide nopusi eng köp hésablinidighan musulmanlar yeni Uyghurlarning shinjang Uyghur aptonom rayonining xitaydin musteqil bolush herikitini qollighanliqi bilen munasiwetlik idi. Uyghurlar shinjang Uyghur aptonom rayoni ahalisining texminen yérimini teshkil qilidu. Til we étnik medeniyet jehettin özbeklerge yéqindur. Hazir 300 ming etrapida Uyghur qazaqistan puqrasi, 30 mingi qirghizistan, 12 mingi türkmenistan puqrasidur.

Uyghurlar kemsitilishke uchrimaqta

Rusiye alimi aléksandir qadirbayéw maqaliside 1949-yili Uyghur éli ahalisining asasiy qisimini türkiy tilliq xelqler igiligenliki, Uyghurlarning eng köp nopusluq xelq bolghanliqini körsitish bilen birge bu 50 nechche yil ichide xitay ahalilirining bara-bara we omumiy yüzlük köchüp kélishi bilen Uyghur élining nopus ehwalining özgirip ketkenlikini otturigha qoyidu. Aptorning qarishiche, 1953-yili Uyghurlar pütün ahalining 80%ni teshkil qilghan bolsa, hazir 47%ni teshkil qilidu. Xitaylar 40%tin yuqiri. Xitay millitining shinjang Uyghur aptonom rayonida érishken imtiyazlirining éshishi milliy jiddiylik sheklidiki qarshiliq inkaslirini peyda qilip, Uyghurlar arisida bölgünchilik keypiyatlirini kücheytiwetti. Xitay hökümiti teripidin élip bérilghan xitaylarning ammiwi yosunda köchürülüshining ijtima'iy aqiwetliri ahalilarning hayatigha tesir körsetti. Ishqa orunlishish we turalghu jay sheher ahalisi ichidiki muhim mesile bolup, bu saheler boyiche yerlik xelqler kemsitilishke uchrighan bolsa, ijtima'iy salahiyiti yerlik xelqtin körünerlik derijide üstün turidighan xitaylargha paydiliq boldi.

Aptor maqaliside xitay hökümitining musulmanlargha qaratqan pilanliq tughut siyasitining yerlik xelqning naraziliqini kücheytish rolini oynighanliqini ilgiri süridu.

Moskwa alimi aléksandir qadirbayéw xitay hökümitining 90-yillarda shinjang iqtisadini tereqqi qildurushqa urunup körsimu, lékin kütken derijide netije qazinalmighanliqi shu sewebtin xitay hökümitining rayonning tereqqiyatida diniy, iqtisadiy we milliy munasiwetlirining murekkep ikenlikini tonup yétip, Uyghur mesilisini bir terep qilishning yéngi charisini tépishqa tirishqanliqini körsitidu. Uning qarishiche, bügünki künde xitay hökümitining aldida tallash mewjut bolup, u bolsimu, shinjangning iqtisadiy jehettin ösüshini kücheytishni dawamlashturush yaki bolmisa, birinchi qedemde rayon'gha qaritilghan siyasiy kontrolluqni saqlap qélishqa tirishishtin ibaret. (Ümidwar)