Shangxey hemkarliq teshkilati amérikigha qarshi

2005 – Yili 1- iyul küni, xitay re'isi xu jintaw bilen rusiye prézidénti putin krémlin sariyida. AFP

Shangxey hemkarliq teshkilati ilgiri özining kéngiyish niyitining yoqliqini bildürgen bolsimu, emma yéqindin buyan bu siyasitini özgertmekte, mongghuliye, iran, hindistan we pakistan qatarliq döletler ilgiri bu teshlkilatning yighinigha közetküchi süpitide ishtirak qilghan bolsimu, lékin bu döletlerning pat arida shangxey hemkarliq teshkilatining resmi ezasi bolup qélishi mumkin. Yéqindin buyan xitay bilen rusiye iranning yadro pilani mesilisi boyiche amérika bashliq gherb döletlirining meydanigha izchil qarshi turup kelmekte. Nöwette, iran xitay bilen rusiyining yéqin hemkarlishish obikti bolup qalghan.

Iran shangxey hemkarliq teshkilatining asasliq obikti

Uzun mezgil diplomatiye ishliri bilen shughullan'ghan, özbékistan, türkiye qatarliq memliketlerde elchilik wezipilirini atqurghan hindistan diplomati badrakumar yéqinda xongkongda chiqidighan asiya waqti gézitide maqale élan qilip, rusiye bilen xitayning shangxey hemkarliq teshkilati arqiliq amérikining ottura asiya istratégiyisini weyran qilmaqchi boluwatqanliqini otturigha qoydi.

Hindistan diplomatining körsitishiche, shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerning aliy derijilik rehberliri yighini bu yil 6-ayning 15-küni échilidu. Bu qétimqi yighinda belki iran resmi türde "mezkur teshkilatqa kirgüzülushi mumkin. Shangxey hemkarliq teshkilatining bash sékritari jangdégu'ang bu yil 1-ayda mezkur teshkilatqa yéngi ezalarni kirgüzüsh üchün qanuniy asas kérek bolsimu, biraq shengxey hemkarliq teshkilatining buninggha munasiwetlik belgilimiliri yoq, shuning üchün hindistan, iran we bashqa döletlerning bu teshkilatning ezasi bolush-bolmasliqi mesiliside bir qisim gherb döletliri köp oylinip ketmisimu bolidu" déyish arqiliq shangxey teshkilatining kéngiyishini chetke qaqmaydighanliqini ipade qilghan idi

Aptorning tekitlishiche, iran shangxey hemkarliq teshkilatigha izchil türde qatnishish terepdari bolup, iran mu'awin tashqi ishlar ministiri manochehr muhemmedi moskwada téhran hökümitining shangxey hemkarliq teshkilatining yardimige érishishni arzu qilidighanliqini bildürgen, aptorning höküm qilishiche, iranning shangxey hemkarliq teshkilatigha qatnishishi siyasiy we iqtisadiy jehetlerdin éytqanda iranni qutuldurush bolup hésablinidu. Aptor bu yerde yéqindin buyan iranning atom yadro pilanining gherb döletlirining bésimigha uchrighanliqi, bir qisim gherb döletlirining iranning yadro pilani mesilisini b d t bixeterlik kéngishi teripidin hel qilishi zörürlikini telep qiliwatqanliqi qatarliq ehwallarni eslitip ötidu. Aptorning ilgiri sürishiche iranning shangxey hemkarliq teshkilatining ezaliq salahiyitige érishishi'i amérikining iranni rezil döletlerning biri dep eyiblishini ajzilitidu.

Shangxey teshkilati washin'gtonni endishige saldi

Aptor yene xitay we rusiye siyasetchiliri hem diplomatlirining da'im amérikining iran'gha tutqan siyasitini tenqid qilip, amérikini eyiblesh pozitsiyiside boluwatqanliqini körsitidu, uning éytishiche, washinggton shangxey hemkarliq teshkilatining tereqqiy qilip zoriyishini chüshinip yétip, ötken yilidiki aliy derijilik rehberler yighinigha közetküchi süpitide qatnishishni telep qilghan bolsimu, emma ret qilinishqa duch kelgen. Bu ret qilinish shangxey hemkarliq teshkilatining amérikining ottura asiyadiki herbiy mewjutluqining axirqi waqtini békitish qararigha qoshulup, amérikining xitay-rusiye hemkarliqining küchiyip, özining ottura asiyadiki diplomatiyisining tosalghugha uchrishidin endishe qilishini ashurdi hemde bu ehwallar washinggtonning ottura asiya siyasitini tetqiq qilishini ilgiri sürdi.

Amérika tashqi ishlar ministiri konda liza rayis ötken yili 10-ayda ottura asiyani ziyaret qilghandin kéyin, amérika tashqi ishlar ministrliqining jenubiy asiya idarisi qayta tertipke sélinip, ottura asiya we jenubiy asiyani öz ichige alghan chong ottura asiya uqumi we amérikining jenubiy asiya rayoni hemkarliq ittipaqining köze'etküchisi bolush idiyisi otturigha qoyuldi.Amérikining tashqi siyasitining meqsiti ottura asiyani jenubiy asiyagha yéqinlashturush arqiliq bu rayonni rusiye bilen xitaydin yiraqlashturushtur, afghanistan rehbiri hamid karzay shangxey hemkarliq teshkilatining kéngiyish teklipige inkas qayturmidi, eksiche jenubiy asiya hemkarliq ittipaqining ezasi bolushqa tirishti.

Hindistan diplomatining otturigha qoyushiche, amérikining ottura asiyadiki diplomatiyiside közge körun'gidek netije yoq, washinggton qazaqistanni amérikining ottura asiyadiki asasliq hemkarchisi qilishni xalaydu . Amérika kaspiy rayonining bixeterlik ishlirigha arilishni qolgha keltürgendin bashqa yene baku-jeyhan néfit aqquzush turuba yolini öz ichige alghan halda qazaqistan néfit menbelirini kontrol qilishqa intilmekte. Biraq, qazaqistan buninggha asanliqche qoshulmighan, nursultan nazarbayéw 4-ayda moskwani ziyaret qilghanda néfit mesiliside rusiyige dawamliq béqinidighanliqini ipade qilghan.

Aptorning körsitishiche, washinggton bilen üzbékistanning arisidiki munasiwet tarixtiki eng töwen halatte turmaqta. Tajikistanmu dawamliq türde rusiyining qollishigha tayanmaqta. Hazir shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati shangxey hemkarliq teshkilatigha nisbeten yépiq mu'amilide bolmaqta, emma, shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati pat arida afghanistanda özining shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletler teripidin qorshalghanliqini hés qilidu. Shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati bundaq qiyinchiliqqa qalghanda shangxey hemkarliq teshkilati ottura asiya we jenubiy asiyada namigha layiq rol oynaydu.

Aptorning yeküniche, xitay bilen rusye pütün imkaniyetliri bilen shangxey hemkarliq teshkilatini kéngeytish arqiliq, amérikini ottura asiyadin siqip chiqirishqa tirishmaqta.