Rus alimlirining sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabi heqqidiki yekünliri (1)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Stalin bilen maw zédong 1949-yili moskwada .

Buningdin 56 yil ilgiriki 27-awghust, sherqi türkistan milliy inqilabining rehberliridin exmetjan qasimi qatarliq kishilerning qaza tapqan xatire künidur (belki bu chisla bashqiche bolushi mumkin).

Éniq delil ispati bolmighan bu ölümning waqtining 8-ayning 27-küni ikenliki eyni waqitta sowét we xitay kommunist hökümetliri teripidin birdek halda dunyagha jakarlan'ghan bolsimu, emma bu tesadipiy hadise dunya tarixidiki muhim sirliq weqelerning biri bolup qaldi hemde moskwa we béyjing kishilerni qayil qilalighidek pakitlirini tépip bérelmigenliki üchün, Uyghurlar we bashqa bu témigha qiziqquchilar 50 nechche yildin buyan mezkur tragédiyige ishenmey, özlirining türlük qiyaslirini we perezlirini otturigha qoyup kelmekte.

Yillarning ötüshi bilen ötken esirning aldinqi yérimidiki rus-xitay munasiwetlirige a'it köpligen mexpiy arxiplar échilip, bu dewirdiki lénin we stalinning Uyghur siyasitining mahiyetliri ashkarilinish bilen krémilning héch qachan Uyghurlarning musteqilliqini qollimighanliqi, peqet Uyghurlarning azadliqqa teshna qelbini özining xitayni öz ichige alghan sherqiy asiya siyasiy istratégiyisi jümlidin yaponiye, ulugh béritaniye we amérika qoshma shitatliri bilen élip barghan bir meydan diploma tiyilik oyunlarni wasite qilghan menpe'et urushliri üchün qoral qilip ishletkenliki sir bolmay qaldi.

Exmetjan qasimi qatarliq erbablarning ölümining arqa körünüshini jümlidin dunya siyasiy tarixida kem uchraydighan mezkur paji'elik ölümning qandaqtur ularning béshigha kelgen tesadipiyliq bolmastin belki, uning biwaste jawabkarliqining stalin ikenliki aldi bilen ruslarning özliri teripidin otturigha qoyulmaqta.

Ruslar sherqiy türkistanning we exmetjan qasimi qatarliqlarning teqdiri heqqide qandaq yekünlerni chiqardi?

"40-Yillarning ikkinchi yérimida qozghilangchi Uyghurlarning hökümitining re'isi elixan töre we hökümetning bashqa ezaliri sowét ittipaqidin kelgen meslihetchiliri teshebbus qilghan körsetmilerge qarimay, öz musteqilliqini namayan qilishqa bashlidi… 1949-yili awghustta exmetjan qasimi bashchiliqidiki wekiller ömiki moskwagha yétip keldi hemde wekiller ömikining barliq ezaliri étip tashlandi… öltürülgen rehberlerning ornigha dahiy stalin we mawzédungning kélishimlirige boysunidighan krémilning yéngi tikligen ademliri sowét ittipaqidin Uyghurlar namidin sözlishish üchün xitaygha yétip bardi. "

Sowét ittipaqining yimirlishi bilen bir qisim rus zhurnalistliri we mutexessisliri özlirining Uyghurlar mesilisi hemde sowét -xitay munasiwetlirige a'it ilmiy emgekliride exmetjan qasimining stalin teripidin suyiqest bilen öltürülgenlikini otturigha qoyushti. Mesilen ataqliq rus zhurnalisti we siyasetshunasi chudadéyéw 90-yillarning béshida moskwada chiqidighan "yéngi waqit" zornilida "Uyghurlar stalin bilem mawzédungning qurbanliri" namliq maqalisini élan qilip, exmetjan qasimi qatarliqlarning stalin bilen mawzédungning hemkarliqi üchün öltürülgenlikini qeyt qilghan. Bu sowét ittipaqi siyasiyonlirining tunji qétim exmetjan qasimining sowét ittipaqi teripidin öltürülgenlikini étirap qilishi idi. Uningdin kéyin, rus siyasi analizchisi andréy antonow öz maqaliside "stalin exmetjan qasimi qatarliqlarni yoqitip, mongghuliyige oxshash salahiyettiki sherqi turkistan jumhuriyitini maw zédunggha bériwetti "dep xulase chiqardi.

1990-Yillarning otturiliridin bashlap rus analizchiliri we siyasetshunasliri sherqiy türkistan jümlidin Uyghurlar heqqide pikir yürgüzüshning yéngi dolqunini peyda qilghan bolup, buninggha seweb bolghan amillarning biri bu mezgilde Uyghur mesilisining qaytidin xitay bilen moskwa diplomatiye sehniside muzakire témisigha aylinishidur.

Qisqisi, Uyghur mesilisi heqqide pikir yürgüzgen her qandaq bir rus alimi yaki siyasiy analizchisi Uyghur mesilisining yéngi emes belki, kona mesile ikenlikini tekitlesh bilen, Uyghurlarning ötken esirning birinchi yérimida qurghan ikki sherqiy türkistan jumhuriyiti, jümlidin 1944-yilidiki jumhuriyetning biwaste moskwaning dölet menpe'eti üchün qurban qiliwétilgenlikini étirap qilmay qalmidi. Bu hem ularning neziride mesilining tögini xalas.

Moskwa arxiplirini 20 yil tetqiq qilghan rus tarixchisi barminning "1943-1949-yilliridiki sowét –xitay munasiwetliride shinjang" namliq kitabida körsitilishiche, 1944-yili partlighan sherqi turkistan inqilabi we sherqi turkistan jumhuriyiti bashtin axiri sowét ittipaqining qollishigha érishken bolup, stalin Uyghur xelqining azadliqqa bolghan ümididin paydilinip, sherqi turkistan hökümiti we armiyisini öz kontrolluqigha éliwalghan idi. Uyghurlar stalinning xitay siyasitidiki oyun qerti qilinish bilen Uyghur xelqighe toldurghusiz köngülsizlik élip keldi dégendek yekünlerni chiqardi. U yene, exmetjan qasimi qatarliqlarning tesadipiy öz ejilide emes, belki öltürülgenlikige ishinidighanliqini bildürdi.

Sibiriyening barna'ul shehiride Uyghurlar kelgüside musteqil dölet quralamdu yoq? dégen témida munazire élip barghan rus alimlirining munazirisi heqqide melumat bergen wladimir kuzminkin, bir guruppa rus alimlirining yekünlirige asasen mundaq xulase chiqarghan:

"Uyghurlarning qozghilangliri 1931-yili, 1937-yili we 1944-yili qayta yüz berdi. Bir qanche yil sherqiy türkistan jumhuriyiti mewjut boldi. Bu yéngi döletning eyni waqitta sowét ittipaqining terkibidiki bir ittipaqdash jumhuriyet bolup qélish mumkinchilikmu bar idi. Krémil maw zédunggha yol qoymighan bolsa, belki bu dölet téxi hazirghiche mewjut bolup turghan bolar idi. ( Wladimir kuzminkin. "Nowosibirsk kechlik géziti")

Gélbras: rusiyining Uyghurlargha tutqan pozitsiyisi satqinlarche pozitsiye

Moskwa uniwérsitétining proféssori, ataqliq xitayshunas hemde qachandur bir waqitlarda Uyghur élide xizmet qilghan alim wilya gélbras ependi moskwada chiqidighan gézitlardin biri "nowaya gazeta"ning muxbirining Uyghurlar heqqidiki so'allirigha jawab bérip, moskwaning Uyghur siyasiti heqqide bir qanche jümle söz bilen xulase chiqirip mundaq dédi:

"Rusiyining Uyghurlargha tutqan pozitisiyisi satqinlarche pozitsiye, bu bizning tariximizdiki pütünley köngülsiz bir nuqta bolup hésablinidu. Stalin mawzédung bilen urushup qalmasliq üchün sherqiy türkistan jumhuriyitini xitaygha qoshup bérishni qarar qildi we bu yerde shinjang Uyghur aptonom rayoni qurulup, köpligen Uyghurlardin teshkillen'gen bu hökümet mewjut bolmay qaldi.

Amérikiliq rus alimi wiktor sinitkowskiy öz maqaliside sherqiy türkistan jumhuriyitining axirqi teqdiri heqqide mundaq köz qarashni otturigha qoydi:

"40-Yillarning ikkinchi yérimida qozghilangchi Uyghurlarning hökümitining re'isi elixan töre we hökümetning bashqa ezaliri sowét ittipaqidin kelgen meslihetchiliri teshebbus qilghan körsetmilerge qarimay, öz musteqilliqini namayan qilishqa bashlidi. Stalinning kéyinki herikiti gomindang we xitay kommunistlar herikitining rehberliri bilen kélishim hasil qilishqa tesir körsetti. 1949-Yili awghustta exmetjan qasimi bashchiliqidiki wekiller ömiki moskwagha yétip keldi hemde wekiller ömikining barliq ezaliri étip tashlandi. …. Öltürülgen rehberlerning ornigha dahiy stalin we mawzédungning kélishimlirige boysunidighan krémilning yéngi tikligen ademliri sowét ittipaqidin Uyghurlar namidin sözlishish üchün xitaygha yétip bardi. " (Ümidwar)