Rus alimlirining sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabi heqqidiki yekünliri (2)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Stalin bilen maw zédong 1949-yili moskwada .

Sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin, köpligen rus alimliri we zhurnalistliri özlirining Uyghurlar heqqide yazghan maqaliliri we kitablirida 1944-yilidin 1949-yilighiche dawamlashqan sherqiy türkistan jumhuriyitining teqdiri jümlidin milliy azadliq inqilab rehberliridin exmetjan qasimi qatarliqlarning paji'elik qismetliri heqqide öz köz qarashlirini otturigha qoyushti.

Exmetjan qatarliqlar aldi bilen sowét ittipaqi bilen sözlishish arqiliq mesilini hel qilmaqchi bolghan.

Uyghur mesilisi heqqide köp maqale yazghan rus siyasiy analizchisi igor rottar moskwadiki abroyluq gézitlardin biri " xewerler" de yuqiridiki yekünlerni küchke ige qilidighan xulasini tekitlidi. U mundaq deydu:

"Biraq, maw zédong hakimiyetni igiligendin kéyin krémil yéngi ittipaqchisini xapa qilishni xalimidi. Sherqiy türkistan hökümitini özining toluq terkibi bilen almutigha chaqirdi. Wekiller ömiki bu jaydin béyjinggha söhbetke bérishi kérek idi. Biraq, xitayning paytextige kétiwatqan yol üstide yuqiri salahiyettiki bashliqlar bar bu ayropilan hadisige uchridi. Démek, "epsuslinarliq tasadipiyliq tüpeylidin" pütün sherqiy türkistan rehberliki qaza qildi. "

Igor rottar moskwaning atalmish ayropilan weqesidin kéyin Uyghurlargha éytqan "epsuslinarliq weqe" dégen sün'iy hal sorash ibarisini bu yerde tekrarlash arqiliq, bu ayropilan weqesini kinaye qilidu. Bu arqiliq özining buninggha ishenmigenlikini bildüridu.

Sherqiy türkistan jumhuriyitini berpa qilishqa qatniship, nilqa taghlirida birinchi pay oqni atqan fatix baturning oghli ferit muslimop özining tataristanda dadisi heqqide élan qilghan maqaliside qiziqarliq mesililerni otturigha qoyup mundaq deydu:

Emma, ferit muslimop dadisi fatix muslimopning KGB xadimi ikenlikini, 50-yillarda qazaqistan'gha chiqqandin kéyinmu dawamliq KGB ning uninggha töhpikar süpitide turmush puli bergenlikini yoshurmay éytish bilen özining dadisining inqilabiy heriketliri heqqide toluq asasiy barliqini ekis ettürüp mundaq deydu:

"1949-Yili awghustta barliq birinchi qol rehberler almuta shehirige söhbetke chaqirtildi hemde u jayda ulargha musteqilliqtin waz kéchip, xitay xelq jumhuriyitining terkibige kirish teklipi bérildi. Biraq, sherqiy türkistan jumhuriyiti wekilliri buninggha qarshi turghanliqi üchün öylirige qaytishqa yol qoyulmidi. Resmi melumatlargha tayan'ghanda, wekiller ömikining ezalirini élip mangghan ayropilan taghda weyran bolghanmish. 1950-Yili 14- féwralda moskwada stalin bilen maw mexpiy kélishim tüzdi. Bu kélishimning bir maddisigha asasen sherqiy türkistan jumhuriyiti dunya siyasiy xeritisidin yoqap, uning térritoriyisi aptonom rayon süpitide xitay xelq jumhuriyiti terkibige kirdi. Jumhuriyet rehberlirining jismaniy yoqitilishidin kéyin wang énmaw qomandanliqidiki xitay armiyisi sherqiy türkistan jumhuriyiti térritoriyisige bésip kirip, her qandaq qarshiliqlarni qan'gha paturdi"

1949-Yili awghustta barliq birinchi qol rehberler almuta shehirige söhbetke chaqirtildi hemde u jayda ulargha musteqilliqtin waz kéchip, xitay xelq jumhuriyitining terkibige kirish teklipi bérildi. Biraq, sherqiy türkistan jumhuriyiti wekilliri buninggha qarshi turghanliqi üchün öylirige qaytishqa yol qoyulmidi.

Qirghizistanning osh shehiridiki bir kochigha général is'haqbeg monunop namining bérilgenlikini hemde is'haq begning yurtdashlirining mexsus uning heqqide kitab teyyarlighanliqini xewer qilghan merkiziy asiya agéntliqidiki maqalide mundaq déyilgen:

" 1944-1946-Yilliri Uyghurlar(gheni batur), qazaqlar( osman batur) we qirghizlar( moniyéw) we bashqilarning qozghilingi yüz berdi hemde musteqil dölet sherqiy türkistan jumhuriyiti quruldi. Xitayda maw kommunistliri ghelbe qilghandin kéyin, siyaset qaytidin qarap chiqildi, sherqiy türkistan jumhuriyiti " özlikidin tarqaldi", musteqilchilerning bir qisim rehberliri NKVD ( sowét ichki ishlar komitéti) teripidin " hadise" we " qayghuluq weqe" dégendek namlar bilen jismaniy jehettin yoqitildi".

Yene bir rus alimi barmin fédor milliy inqilabning axirqi teqdiri heqqide mundaq yazdi:

" 1944-Yili, Uyghurlar qoral küchi bilen xitayning zulmidin azadbolghanda, musteqil döletchilikke érishish pursiti yene bir qétim peyda boldi. Sherqiy türkistan jumhuriyiti quruldi. Biraq bu döletke put dessep turush nésip bolmay qaldi, jumhuriyet rehberliri sowét ittipaqigha seperge mangghanda ayropilan hadisisige uchrap qaza qildi. Bu hadise xitayning kommunistlar hakimiyitining astida birlikke kélishini qollaydighan krémil teripidin emelge ashurulghan dep hésablanmaqta.

Exmetjan qatarliqlar moskwaning tekliplirini qobul qilmighanliqi üchün öltürülgen

Uyghur mesilisi heqqide etrapliq we xéli sistémiliq pikir qilip, Uyghurlarni " partlash aldidiki bomba" dep atighan rus tarixchisi boris maynayéw ependi Uyghur mesilisining ötmüshi we bügüni heqqide pikir yürgüzgende yenila shu achchiq tarixqa murajet qilmay ötmeydu: mundaq yazidu profissor maynayéw ependi:

" Misal shuki, shahidlarning bildürüshiche, sherqiy türkistan jumhuriyiti sowét qoralliri bilen qorallan'ghan hemde moskwaliq terbiyiligüchiler teripidin terbiyilen'gen armiyige ige bolghan. Bu dölet hakimiyet üchün kéreklik bolghan barliq sistémilar yeni bayraq, tamojna, pul we dölet organliri qatarliqlarni berpa qilishqa muweppeq bolghan. Qarimaqqa stalin xitay kommunistlirining küchige ümid baghlimighanliqtinmu yaki, uninggha ishenmigenlikidinmu etimalim, öz aldigha jang keyshige qarshi baza qurghan idi. Biraq général lissimos meghlup bolup teywen'ge qéchip kétishke mejbur bolup, özining " pütün xelqning atisi"liq menisini özgertti. Maw béyjingda hökümranliq qilishni bashlighanda, moskwa üchün musteqil ghulja ( jumhuriyet) kérek bolmay qaldi. Shuning bilen yash Uyghur dölitining hökümitige qiyinchiliqlar tughuldi. Uning rehbiri exmetjan qasimi öz ixtiyari boyiche hakimiyetni we memliketni xitay hökümranliqi astigha tapshurushni ret qildi. Bu chaghda uni ministirlar kabinétining ezaliri bilen birge béyjinggha söhbetke teklip qildi. Sadda exmetjan almuta arqiliq xitay paytextige bérishke qoshuldi. Eslide u, sowét hökümitini Uyghur dölitining dawamliq mewjut bolup turishining zörüriyitige maqul keltürüshni ümid qilghan, yaki bolmisa, söhbetni kéchiktürüsh arqiliq waqit jehettin utmaqchi bolghan idi. Hazir bu heqqide héch kim bilmeydu, bilgen kishi bolsa, heqiqetni dunyagha ashkarilashqa aldirimaydu. Hemmige melum bolghuni peqet shuki, Uyghur hökümiti almutigha kélip bir qanche hepte ötkendin kéyin yeni 1949-yili, 27-awghust küni exmetjan qasimining kabinéti ayropilan hadisiside qaza qilghanliqi élan qilindi. "

Qazaqistan –xitay munasiwetliri heqqide chongqur pikir yürgüzüp, Uyghurlar mesilisining ikki dölet munasiwetliridiki muhim halqa ikenliki, qazaqistanning Uyghur mesiliside xitaygha yol qoymasliqini tewsiye qilghan rus alimi xliyupin ependi mundaq dep toxtalghan idi:

" Maw ning ghelibisidin kéyin stalin özining tünügünki ittipaqdashlirini, yeni özi tikligenlerning bir qisimini "bériwétishke" qarar qildi. Qazaqistanda Uyghur aptonom oblastini qurush pilani siyasiy weziyetning özgirishi tüpeylidin emeldin qalduriwétildi. Sherqiy türkistan jumhuriyitining rehberliri- exmetjan qasimi hem génirallar ishaq beg we delilqan " ayropilan hadisisi" de qaza qildi (éhtimal ular lubiyankida öltürülgen). Sherqiy türkistan jumhuriyiti "özlikidin tarqaldi", uning herbiy qisimliri qaytidin tertipke sélindi, sherqiy türkistan jumhuriyitining hayat qalghan aktipliri we dölet erbabliri mawchilarning konsilagérlirida "özgirishke" we " qayta terbiyilinishke" sélindi". (Xliyupin V. N. Qazaqistanning jughrapiyiwi siyasiy ocherki. Almuta)

Démek, yuqiridiki üzündiler peqet rus aptorlirining melum bir qisiminingla bayanliri we köz qarashliri bolup, shuni tekitlesh lazimki, ularning yuqiridiki yekünlirini hergiz bir tereplime, pakitsiz köz qarashlar déyishke bolmaydu. Ularning intayin nazukluk telep qilidighan bu tarixiy hem yéngi mesilini tekitlishi üchün melum arxiplar we ishenchilik yip uchlirigha tayan'ghan bolushi éhtimalliqqa yéqin. Rus alimlirining neziride, exmetjan qasimi qatarliqlar moskwaning tekliplirini qobul qilmighanliqi üchün stalin teripidin öltürülgen. Stalin maw zédong bilen hemkarliqni dep sherqiy türkistan xitaygha bériwetken. Exmetjan qasimi musteqilliq yolidin qaytmighan bir erbaptur. (Ümidwar)