Uyghur diyari térrorstlarning bazisimu?(1)

(1)

Yéqindin buyan Uyghurlar mesilisini tetqiq qilidighan maqalilar we hazir Uyghur aptonom rayonida milliy ziddiyet keskinlishiwatqanlighi heqqidiki xewerler xelq'arada chong - chong gézit-jornallada arqa - arqidin élan qiliniwatidu. "Shinjang térrorchilarning bazisimu?" dégen maqale shularning biri. Bu maqalini "ulugh ira" gézitining muxpiri chin féy, owyang ependiler kiristin teylérning 2003 - yili londonda neshir qildurghan "xitayning gherptiki gheyri bir parchisi" dégen kitabigha, maykol dilonning 2003 - yili londonda neshir qildurghan "shinjang xitayning gherbi shimal teripidiki musulmanlar rayuni" dégen kitabigha we firidérik starning 2004 - yili ni'uyorkta neshir qildurghan "shinjang xitayning musulmanlar bilenki chégrsi" dégen kitabigha, shundaqla jashwa kurlenzikning "déplomatiye jornili" da elan qilghan tébet we Uyghurlar olturaqlashqan rayunlarda nime üchün siyasi dawalghush peyda boliwatqanlighining sewepliri heqqidiki mulahizisige asasen teyyarlap chiqqan. Bu maqalida Uyghur mesilisning tarixi jeryani, hazirqi ewjige chiqiwatqan pellisi we uning hazirqi shara'itta qandaq hel qilinishi lazimlighi heqqide mulahiziler otturigha quyulghan.

"Ulugh ira" gézitining muxpiri chin féy, owyang ependiler "shinjang térorchilarning bazisimu?" dégen maqalsini mundaq dep bashlaydu: 1949 - yilidin kiyin, béyjing hükümiti bésim ishlitip sherqi türkstanni tij halda qolgha kirgüzüwalghan idi. Shuningdin kiyinki 40 nechche yil ichide bu elni gherip jemiytidin untuldurup qélishqa tirishti. Emma ötken 10 yil ichide sherqi türkstan yaki shinjang dégen nam tilgha élin'ghan xewerler dunyagha anglinip qaldi. Shu yillarda sabiq sowét itipaqi gumran bolup, xitay uning terkibidiki Uyghurlar bilen tili we medeniyiti oxshaydighan döletlerbilen mu'amile qilishqa toghri keldi, bu jeryanda dunya shinjang yaki sherqi türkstan dégen bu jaygha diqqet qildi. Eng muhimi, sherqi türkstan yaki shinjang dégen bu jayda nahayiti mol néfit baylighi bolghachqa, u ottura asiya döletliri ichide néfit bayliqi jehette muhim orunni égelleytti. Shunglashqa bu jayghimu chet'ellerning néfit shirketliri kirdi, bu jayning esli qiyapiti we mesililiri dunyagha melum bolushqa bashlidi, shu seweptin gérmaniye, iran, türkiye we bashqa döletlermu bu jayning ishlirigha téximu köpraq arilashmay turalmidi.

Maqalida bayan qilinishiche, béyjing hükümiti üzining sherqi türkstan yaki shinjang dégen bu jaydiki siyasi tesiri yuqulup kitishtin ensirep, derhal "gheripni échish" dégen bir pilanni tüzüp chiqip, bu jayni üzining ottura asiya bilen mu'amile qilidighan köbrüki qilmaqchi boldi. Wahalenki, béyjing hükümiti shu meqsetke yitish üchün bu rayun'gha xitaydin barghansiri köplep köchmen yütkep kilip bu jayni xitaylashturushqa bashlidi. Bu jeryanda, bolupmu 2001 - yili 11 - séntebir waqesi yüz bergendin kiyin, amrika ottura asiyagha kirip, shinjanggha aran bir nechche yüz kilomitir yiraqliqtiki jaylarda téro'irchiliqqa qarshi turidighan herbi bazilarni qurdi . Démek, hazir shinjang yaki sherqi türkstan dégen bu jay xitay, rusiye we amrikidin ibaret 3 kuch üzining kontirollighini tiklesh üchün talishiwatqan jaygha aylandi.

Maqalida bayan qilinishiche, maykol dilon, firidérik star qatarliq gherip tetqiqatchiliri shinjang yaki sherqi türkstan dégen bu jayning 1990 - yillarda, ishiki chet'ellerge nisbeten pütünley taqalghanlighini, shu yillarda bolsa bu rayunda nurghun qalaymiqanchiliq yüz bergenlikini échip teswirligen. Téximu muhimi shuki, bu tetqiqatchilar shu rayunda yüz bergen waqelerning tepsili tarixi arqa kürünishini échip birish jehette nahayiti köp emgek singdürgen. Bu tetqiqatchilarning qarishiche, kommunist xitay hükümiti shinjang yaki sherqi türkstan dégen bu jayni dunyagha tarixtiki xitay sulaliliri idare qilip, yawayiliqtin qutuldurup kiliwatqanlighining dawami dep chüshendürüpla qalmay, belki, bu jayda yashaydighan Uyghurlargha 2 - derijilik puqra qatarida mu'amile qilip kelmekte.

Maqalida bayan qilinishiche, yuqurida nami tilgha élin'ghan gherip tetqiqatchiliri yazghan kitaplirida, 11 - séntebir waqesidin kiyin, ottura asiyaning orni dunyada barghansiri muhim bolup gewdiliniwatqanda, xitay hükümiti bu rayundiki Uyghurlarni üzining chégra siyasitining qurbani qilishqa urun'ghanda, Uyghurlardiki musteqilliq terepdarlirini islam téroristlirigha chétiwélip, shu bana bilen Uyghurlarning qanuni kishilik huquqini ayagh - asti qilghanda, amrika Uyghurlarning qanuni huquqini qet'i qollash terepdari bolmay, belki xitaygha yardemchi bolup qalghan ehwallarmu yüz bergenlikidin epsuslan'ghan. (Weli) (dawami bar)