Uyghur diyari térrorstlarning bazisimu?(2)

(2)

"Ulugh ira géziti"ning muxbiri chin féy, owyang ependiler "shinjang térrorchilarning bazisimu?" dégen maqalsida sherqi türkistan yaki shinjang dep atiliwatqan bu elning hesretlik tarixi heqqide toqtulup mundaq dep yazidu: sherqi türkistan xitay sulalilirining kengeytilgen bir tutash gewdisi, dégen söz burun bar gep emes, belki bu bir yéngi köz qarash. Kirisitin teylér kitabida sherqi türkistanning 18 - esirning otturiliridiki ehwalini teswirligende, bu el ya pütünley ottura asiyadiki öz tipidin bolghan impiriyege qarighan ya öz aldigha musteqil turghan el idi. Chünki, bu elni yatlarning boysundurushi asan emes, dep bayan qilghan. 20 - Esirning béshida sherqi türkistanni sayahet qilghan arxilog, köpni körgen tejribilik awrél steyn ependi sherqi türkistanni teswérligende "bu eldiki her bir yurtning etrapidiki dehshetlik chöl - jeziridin yat kishiler üchün ülüm tehditi kilip turidu" dégen. Uning eytishiche, xitayning qedimdiki xen wudi dégen padishasi bu elni boy sundu'ursh üchün 60 ming leshker ibertken bolup, uningdin aran 10

Mingi xitaygha tirik qaytip kiteligen iken. Kiristin teylér sherqiy türkistanning tarixini bayan qilghanda, bu elge miladi 10 - esirdila islam supizimi kirgenlikini, bu diniy meslek kéyinche sherqiy türkistanning yipi'ek yuli boyidiki hemme jaylirigha taralghanliqini teswirlep yazghan. Bu bashqa kitaplargha qarighanda paydilinish qimmiti téximu yuquri boliwatqan noqta. Kiristin teylérning bayan qilishiche, 18 - we 19 - esirlerde, xitayning ching sulalisi en'giliye, rusiyelerning ottura asiyagha kéngiyishini tosush dégen bahane bilen sherqi türkistan'gha qarita kéngeymichilik yürgüzgen. Ular sherqi türkistan'gha kiriwalghandin kiyinla hergiz chiqmasliqqa qarar alghan. Bu jeryanda yerlik xelqtin 1 milyun ademni qirip tashlap, özliri üchün bu elde kichik - kichik mustemlikilerni quriwalghan. Shu mustemlikiler hazirqi xitay hökümitining keng da'irilik herbi baziliri bolup qaldi. Kiristin teylérning bayan qilishiche, shuningdin kiyinki 200 yildin buyan, béyjing hökümiti bilen Uyghurlarning otturisidiki tuqunushlar üksüp qalghini yoq, belki barghansiri yi'irikleshmekte. Chünki xitay hökümiti Uyghurlargha xitaylar bilen teng -baraber mu'amile qilmighan, ulargha heqiqi aptonomiye bermigen. Béyjing hükümiti belki ularning siyasi huquqini depsende qilip heqsiz ishlitishni dawamlashturup kelmekte. Béyjing hükümitining bundaq adaletsizliki Uyghurlarning qarshiliq we ghezep - nepritini qozghap, ularni topilang kütürüshke mejburlidi. 1825 - Yili yüz bergen bir qétimliq tupilangdila yerlik xelq béyjing hükümitining 8 ming leshkirini yuqutup sulalini qattiq wehimige salghan.

Kiritin téylérning bayan qilishiche, 20 - esir yitip kelgendimu béyjing hökümiti téxi sherqi türkistanni tinjitip bolalmighan idi. Uyghurlar bu waqitta, xitayda sulale almashqan pursettin paydilinip arqa - arqidin ikki qétim üzining hakimiyitini eslige keltürdi. Uyghurlar hazir, xuddi maykol dilon eytqandek, hetta öz hakimiyiti dewridiki tengge - yarmaqlarnimu etiwalap saqlaydu, kelgüside xelqning söz - pikir we din erkinligi hürmetlinidighan démukratik dölet qu'urshni arzu qilidu. (Weli) (dawami bar)