Uyghur diyari térrorstlarning bazisimu? (3)

(3)

"Ulugh ira géziti"ning muxbiri chin féy, owyang ependiler "shinjang térrorchilarning bazisimu?" dégen maqalisini "maliye waqit géziti"ning muxbiri kiristin teylér, jon xopkins uniwérsitining ottura asiya mesililiri tetqiqatchisi firidérik star, durxem uniwérsitining tetqiqatchisi maykol dillonlarning Uyghur éli heqqide yazghan kitabliri we jashwa kurlenzikning tibet, Uyghur rayonlirida néme üchün siyasi dawalghush bolup turidighanliqining sewebliri heqqidiki mulahiziliridin paydilan'ghan. "Shinjang térrorchilarning bazisimu?"dégen maqalida Uyghur mesilisining tarixiy jeryani, hazirqi ewjige chiqiwatqan pellisi we uning hazirqi shara'itta qandaq hel qilinishi lazimliqi heqqide mulahiziler otturigha quyulghan.

"Ulugh ira géziti"ning muxbiri chin féy, owyang ependiler "shinjang térrorchilarning bazisimu?" dégen maqaliside sherqi türkistan yaki shinjang dep atiliwatqan bu elning xelqi néme üchün qet'iylikke qarap mangghanliqining seweblirini bayan qilip mundaq dep yazidu: xitayning ching sulalisi we gomindang hökümiti sherqi türkstanni ishghal qilalighan bolsimu, emma ular bu elni pütünley özining mustemlikisige aylanduralmighan idi. Xitay kommunist partiyisi hakimiyet qurghandin kiyin, bu ehwal özgerdi. Kommunist hökümiti sherqi türkstanni xitay térritoriyisining dawami dégen köz qarashni otturigha quyup, bu nezeriye arqiliq yerlik ziyaliylarni basturdi. Xitay kommunist partiyisi burunqilargha tamamen oxshimaydighan siyaset qollan'ghanliqi üchün, Uyghurlarning tarixta misli körülüp baqmighan derijide qet'iylikke qarap méngishini keltürüp chiqardi.

Maqalida bayan qilinishiche, xitay kommunist partiyisi bashta Uyghurlargha ali aptonomiye bérishke wede bergen bolsimu, emma hakimiyitini azraq mustehkemliwalghandin kiyinla, siyasetlirini pütünley özgertip, Uyghur en'eniliri bilen xitay xitay en'enilirining chégrisini qalaymiqanlashturup, Uyghurlargha qarita eng radikal bolghan ang forma wasitisini qollandi. "Medeniyet inqilabi" dégen herikette mawzédongning xotuni Uyghurlargha öchmenlik qilishta dang chiqarghan idi. Xitay kommunist partiyisi Uyghurlarning uyushup küch tépishidin intayin qorqatti. Shunglashqa xitaylar qedimi yetkenla jayda Uyghur en'enilirini xuddi chéketkidek qurutup - buzushqa bashlighan. Xitay kommunist partiyisi pütün memlikette baylargha, yer égilirige taqabil turushqa toghra kelgen bolsa, emma sherqi türkstanda, Uyghurlarning baylirgha, yer égilirige taqabil turushtin bashqa yene ularning xitaylar bilen oxshash tilda sözlimeydighan, xitaylardin tamamen özgiche bolghan islam dinigha étiqad qilidighan, örp-adet we qa'ide - yusunlirimu özige xas we mukemmel bolghan xususiyetlirige taqabil turushqa toghra kelgechke, ular bu elde Uyghurlarning meschitlirinimu buzushqa, dini ölimalirini öltürüshke kirishken. Hetta bu elde choshqa béqishni teshebbus qilghan. Uyghur meschitlirige choshqa obrazi bilen haqaret keltürgen. Kiyinche hetta Uyghur tilini pütün mektep derslikliridin chiqirip tashlap, minglighan Uyghur ziyaliylirini, bolupmu oqutquchilarni "bölgünchilik qildi" dégen bahane bilen tutqin qildi. Bu eldiki keng zéminda erkin halda köchme charwichiliq bilen shughullinidighan Uyghurlarni topliship déhqanchiliq qilishqa mejburlap, ularning otlaqlirini chöl- jeziride aylanduruwetti yaki xitaylar özliri égiliwaldi.

Maqalida bayan qilinishiche, yéqinqi yillarda, xitay kommunist partiyisi bir tereptin sherqi türkstanning nopus qurulmisini özgertip, yene bir tereptin sherqi türkstanning yer asti bayliqliri bilen xitay ölkilirining éhtiyajini qandurushqa bashlidi. Xitay hökümiti sherqi türkstanda bir tereptin Uyghurlarni tughut chekleshke mejburlap, yene bir tereptin xitay yurtliridin zor türkümlep köchmen ekeldi. Xitay köchmenlirini uchuq - ashkara halda alahide menpe'etler bilen teminlidi. Xitay kommunist partiyisining bundaq siyasetliri tüpeylidin sherqi türkstanning muhiti we ékologiyisi éghir buzghunchiliqqa uchridi. 1941 - Yilida sherq türkstanda Uyghur nupusining nisbiti 80% din yuqiri idi. 1998 - Yiligha kelgende Uyghur nopusining nisbiti 50% ge chüshüp qaldi. Hazir qaraydighan bolsa, xitay hökümiti Uyghur aptonom rayonining paytexti bolghan ürümchi shehirini pütünley xitay shehirige aylandurup boldi. Hazir bu sheherde turidighan Uyghurlarning sani nahayiti az, belki ular xitay kommunist partiyisining dunyagha "Uyghur aptonom rayoni"heqqide yalghan teshwiqat élip baridighan "millet ewrishkisi" gha aylandurup quyulghan.