Uyghur diyari térrorstlarning bazisimu? (4)

Chin féy, owyang ependiler "shinjang térrorchilarning bazisimu?" dégen maqalsida bayan qilishiche, sitar we dillon ependiler kitablirida kommunst xitay hökümitining sherqiy türkstanda yürgüzgen siyasetliri 50 - 60 - yillarda bir qisim Uyghurlarni yurtini tashlap birip sowét ittipaqigha kétishke mejburlighan idi. Uningdin kiyin bir qisim Uyghurlarni ümitsizlik - chüshkünlik we zeherlik chikimlikke muptila qildi. Shinjangda xéroyin mesilisining éghir aqibiti hazir eydiz wérosining keng da'iride tarqilishni keltürüp chiqarmaqta. Emma yene bir qisim Uyghurlar qet'i turup xitay hökümitige qarshiliq körsetmekte. Sitar ependining eytishiche, 1949 - yilidin kiyin, mawzédongning Uyghurlargha qaratqan milliy, diniy syasiti qumdek chéchilip kétiwatqan Uyghurlarni qaytidin keng da'iride ömliship qudret tépish yoligha méngishqa mejburlighan idi. Uningdin kiyinki béyjing hükümitining siyastimu Uyghurlarni burunqidek öz- ara jidel qilmay, belki pütün Uyghur bir kuch bolup uyushush yoligha mangidighan qilip qoydi. Uyghurlarning 1954 - yilidiki xoten qozghilingi, medeniyet inqilabi jeryanida körsetken jiddi qarshiliqliri buning misalidur.

Chin féy, owyang ependiler "shinjang térrorchilarning bazisimu?" dégen maqalsida bayan qilishiche, sowét ittipaqi gumran bolghandin kéyin, Uyghurlar özi bilen érqdash milletlerning musteqil bolghanliqini körüp, ularmu 90 - yillardila üksimey namayish qilip, xitaygha qarita téximu shiddet bilen qarshiliq körsütüshke bashlidi. Sitar ependi kitabida "shu yillarda Uyghurlar xuddi yer astida tutushup küyüshke bashlighan, asanliqche öchürüp tashlighili bolmaydighan ateshke oxshap qalghan idi, bu atesh heryer - heryerdin kütülmigen waqitta partlap chiqip bir tutash yalqun'gha aylinish ihtimali bar idi" dep teswirligen. Dégendek, 90 - yillarda, Uyghurlar qozghalghan bir jaydila, xitayning qoralliq kuchliri biraqla 3000 gha yéqin ademni qiriwetti. Shuningdin kiyin, Uyghurlarda téximu köp yéngi teshkilatlar peyda boldi. Ularning beziliri qoralsiz herket qilip bir démukratik dölet qurushni teshebbus qildi. Yene beziliri bolsa qilche ikkilenmestin turup kommunist xitayning shinjangdiki eslihelirige hujum qildi. Ularning beziliri hetta xitayning paytexti béyjingde shehride partlitish élip barghanliqi melum.

Chin féy, owyang ependiler "shinjang térrorchilarning bazisimu?" dégen maqalsida bayan qilishiche, xitay hükümiti shijangda diniy pa'aliyetlerni qanche qattiq kontirol qilghansiri, gerche Uyghurlarda ezeldin tartipla xuddi ortodokstche yaki bashqa islam mezhepliriningkidek qattiq cheklime we qa'idiliri bar diniy adetler yoq bolsimu, qandaqtu ular yenila üzining diniy étiqatini shunche kuchap tereqqi qildurdi. Uyghurlar üzining diniy étiqatni kuchaytishni béyjing hükümitige taqabil turushning eng yaxshi charisi dep qarighan. Shunglashqa Uyghur yashliri ichide michitke bérip, topliship diniy pa'aliyet élip barghanda siyasi mesililerni muhakime qilidighanlar barghansiri köpeydi.

Chin féy, owyang ependiler "shinjang térrorchilarning bazisimu?" dégen maqalsida bayan qilishiche, béyjing hökümiti Uyghurlarda yéngidin ewj alghan milletchilikke qarita qanundin chetnigen halda "qattiq zerbe birish" dégen wastini qollandi. Xitay hökümiti 90 - yillarda Uyghurlarni minglap qolgha élip turdi. Uning bezilirini xelqqe saziyi qilip étip tashlidi. 2001 - Yili amrikida 11 - séntebir waqesi yüz bergendin kiyin, xitay hökümiti Uyghurlarni qolgha élishni téximu jiddileshtürdi.

Béyjing hükümiti hetta qilche pakit bolmighan ehwal astida "Uyghurlardin ming adem” el - qa'ide teshkilati”gha baghlan'ghan, Uyghurlarda osami billadinning iqtisadiy yardimige tayinip islam döliti qurmaqchi bolghan térrorchiliq teshkilati bar dep teshwiq qildi. Gerche sherqi türkstan teshkilatliri üzi el - qa'idichilarni qattiq eyiplep turiwatsimu, xitay hökümiti yenila Uyghurlarni xelq'araliq térrorchilargha chétiwélip, Uyghurlargha qarita qanundin chetnigen "qattiq zerbe birish" dégen herkitini dawamlashturiwerdi. (Weli) (dawami bar)