Uyghur diyari térrorstlarning bazisimu?(6)

Chin féy, owyang ependiler maqalsida bayan qilishiche, sitar, teylér, dillon qatarliq mutexessisler kitabida xelq'araliq teshkilatlarni béyjing hökümitining Uyghurlargha erkinlik bérishini ilgiri sürüshke chaqirghan bolsimu, emma héchqaysi xelq'araliq jemiyetler qandaq qilip sherqi türkstan mesilisi qatmalliship qélishning aldini élishi heqqide ünümlük pikir yaki tedbir otturigha qoymighan. Wahalenki, washin'gton hökümitimu Uyghur teshkilatlirini xelq'araliq térrorchilar tizimlikige kirgüzmesliki we béyjing hükümitining Uyghurlarni basturushigha süküt qilmasliqi kérek, elbette. Bush hökümiti rigandin öginishi kérek. Sabiq amérika pirézidénti rigan ependi eyni waqitta amérikigha düshmenlik qiliwatqan sowét ittipaqi kommunizimi bilen yaxshi munasibette bolghan, yene bir tereptin kommunizmni rehimsizlik bilen tenqit qilip, xelqning kishilik huquqini qoghdashni temkin halda jakalap turghan idi.

Chin féy, owyang ependiler "shinjang térrorchilarning bazisimu?" dégen maqalsida yene mundaq dep yazidu: washin'gton hökümiti xitaygha tesir körsiteleydighan bezi döletlerni Uyghur mesiliside kuch chiqirishqa köndürüshi kérek. Mesilen, pars qoltuqidiki néfit ishlepchiqiridighan döletler Uyghurlarni buzek qilmasliq jehette xitaygha gépini ötküzeleydu. Chünki, buningdin kiyinki 20 yil ichide xitay igilikining kengiyishige egiship, u dunya buyiche eng chong néfit import qilghuchi döletke aylinidu. Hazirqi waqittila xitayning sherq tereptiki rayonlirida énirgiye intayin cheklik. Amérika énirgiye ministirlikining mölcherlishiche, buningdin kiyinki yigirme yilda xitayning énirgiyege bolghan ihtiyaji 10 hesse ashidu. Xitay hazirdin bashlapla se'udi erebstanigha we bashqa pars qoltuqidiki néfit ishlepchiridighan döletlerge yaxshichaq bolushqa bashlidi. Bu döletler burunmu bezi musulman rayonlirini müshkül ehwaldin qutquzush üchün herket qilsa, xitayning yol qoymasliqi mumkin bolmighan idi. Bu döletler buningdin kiyin Uyghurlarning özini özi idare qilish da'irisini kéngeytishni ilgiri sürishi kérek. Hazir xitayning ichki qismida bezi partiye erbablirimu bu mesilini oylashqa bashlighanliqi melum.

"Ulugh éra géziti"ning muxbiri chin féy, owyang ependiler "shinjang térrorchilarning bazisimu?" dégen bu maqalisida yene jashwa kurlenzikning tébet, Uyghur rayunlirida nime üchün siyasi dawalghush bolup turidighanliqining sewebliri heqqidiki mulahiziliridin neqil élinip mundaq dep bayan qilidu: eng muhimi, amérika xitay hökümitini xuddi özining déngiz boyliridiki rayonli'irni dunyagha échiwetkendek, shinjangnimu dunyagha échiwétishke köndürüshi kérek. Hazir shinjangning iqtisadini peqet xitayning bir nechche dölet igilikidiki shirketlirila kontirol qiliwalghan. Hazir xitayning herbi qisimliri, dölet igilikidiki néfit shirketliri we qurulush shirketliri pütün shinjang igilikning % 80 ni égilep turidu. Belki uning xizmetchiliri we meblegh salghuchilirimu asasen xitay. Eger béyjing hökümiti shinjangni özining dölet igilkidiki karxaniliri arqiliq kontirol qilishtin qolini tartip, téximu köp xususi shirketlerning shinjangni erkin tereqqi qildurushigha yol qoysa, uningdin Uyghurlargha menpe'et tégidu. Chünki, Uyghurlarning ottura asiya döletliridiki sodigerler bilen munasibiti quyuq. Belki hazir qeshqer diki bezi bazarlardek, xitayning dölet igilikidiki shirketliri téxi kontirol qilishqa muweppeq bolalmighan jaylar emiliyette shinjangda Uyghurlarning kontirolliqida. Shinjang iqtisadini erkin quyup birish, mahiyettin eytqanda, shinjang kirizisini hel qilishning eng yaxshi charisi. Eger bu jeryanda Uyghurlarda iqtisadiy jehette bir otturahal sinip shekillense, Uyghurlar iqtisadi jehette erkin bolsa we üzini üzi idare qilish hoquqigha ége bolsa, undaqta Uyghurlarda qet'ilik yoligha méngish aziyishi mumkin. Eger netije mushundaq bolup chiqsa, meyli béyjing hükümiti hazir buni chüshünüp yetsün yaki chüshünüp yetmisün, bundaq netije hemme terep üchün paydiliq. (Weli)(tügidi)