4 ‏- Iyun weqesi heqqide 17 yildin kéyinimu ixtilap éghir

1989 – Yildiki oqughuchilar herikitidiki tyen'enmen. AFP

"Amérika awazi"ning xewer qilishiche, amérika hökümiti 6 ‏- ayning 4 ‏- küni bayanat élan qilip, xitay hökümitidin buningdin 17 yil burun 4 ‏- iyun künide tyen'enmén meydanida démokratiyini telep qilghanliqi üchün öltürülgen, qolgha élin'ghan, iz-déreksiz yoqalghan dölet puqraliri heqqide izahat bérishni, shundaqla shu weqege qaytidin baha bérishni telep qilghan.

"Merkizi agéntliqi" ning xewer qilishiche, 6 ‏- ayning 7 ‏- küni, xitay hökümiti amérika hökümitining 4 ‏- iyun weqesige qaytidin baha bérish heqqidiki teklipige qarita inkas qayturghanda, amérikining bayanatini "pakitisz eyiblesh" , "xelq'araliq dölet munasiwetliri ölchimige éghir derijide xilapliq qilghanliq", "junggoning ichki ishlirigha qopalliq bilen arilashqanliq" , "buninggha qet'iy qarshi turimiz" dégendek yérik ibarilerni ishlitip naraziliq bildürgen.

Xitay hökümiti gerche eyni waqitta 1989 ‏- yili béyjingdiki tyen'enmén meydanida yüz bergen weqeni "eksil'inqilabiy topilang" dep bikitken we shundaq mu'amile qilghan bolsimu, emma bu qétim xitay tashqi ishlar minisitirliqining bayanatchisi lyujenchaw shu weqeni "béyjingda yüz bergen siyasiy dawalghush" dep atighan we uninggha "öz waqtidila baha bérilip, yekün chiqirilip bolghan" dégen.

Xelq'aradiki uchur wastiliri, bolupmu xitayche uchur wastiliri xitay hökümitining amérikining alaqilane teklipige qopalliq bilen mu'amile qilghanliqigha epsuslandi we bu heqte herxil maqalilerni élan qilip, xitay hökümitining 1989 ‏- yilidiki 4 ‏-iyon weqeside ötküzgen we shuningdin kéyinmu dawamliq ötküzüwatqan jinayiy qilmishlirining pakitini pash qildi.

Üch ezimet heqqidiki eslimiler

"Yéngi esir zhurnili" ning 6 ‏- ayning 5 ‏- künidiki sanida, buningdin 17 yil burun, yeni 1989 ‏- yili 5 ‏- ayning 23 ‏-küni, xitay hökümiti béyjing shehiride herbiy halet yürgüzgendin kéyinki 3 ‏- küni, tyen'enmén meydanida "besh ming yilliq mustebitlikni axirlashturayli, shexsiyge chuqunushni toxtutayli" dégen xetler yézilghan plakatni kötürüwélip, ichige boyaq qachilan'ghan tuxumni étip, tyen'enmén rawiqidiki mawzédungning chong resimige dagh chüshürgen xunenlik 3 ezimetning hékayisi eslep ötüldi.

Bu üch ezimetning biri yü jzhjen, ‏- dep bayan qilinidu maqalide, ‏- u xunen lyuyang nahiyisi dashuy yézisidiki bir bashlan'ghuch mektepning oqutquchisi, eyni waqitta 25 yash, mawzédungning resimige dagh chüshürgen shu weqedin kéyin qolgha élinip muddetsiz qamaq jazasigha hököm qilin'ghan. 3 Ezimetning yene biri yü dongyö, eyni waqitta 22 yash, xunen "lyuyang géziti"ning güzel sen'et tehriri, weqedin kéyin 20 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghan, 1991 ‏- yili türmide sarang bolghan, buyil 2 ‏- ayning 22 ‏- küni qoyup bérilgen, késili hazirghiche saqaymidi. 3 Ezimetning yene biri lo déchéng, eyni waqitta 26 yash, xunen aptomobil transport shirkitining shopuri, 16 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghan, 1998 ‏- yili türmidin chiqqan, 2004 ‏- yili tayland arqiliq kanadagha kélip siyasiy panahliq tiligen. Uning bayan qilishiche, bu üch kishining héchqaysi eyni waqitta qilghan ishigha hergiz pushayman qilmaydu. Ular peqet pütün a'ilisining 17 yildin buyan herxil bana -sewebler bilen azap chékiwatqaniqigha qattiq échinidu.

Amérikining nyuyork shehiride chiqidighan tarixi miraslar tetqiq qilinidighan "xu'angxu'a gang porti" dégen zhurnalda , ‏- dep mezkur témidiki bayanlar dawamlashturilidu "yéngi esr zhurnili"da, 2002 ‏- yili 7 ‏- ayning 27 ‏- küni xu nendiki erkin yazghuchi chén shawwénning "tyen'enmén meydanidiki 3 qehriman" dégen maqalisi élan qilin'ghan idi. Aptor maqaliside tyen'enmén meydanida mawzédungning resimige dagh chüshürgen üch ezimetning jaza höküm qilin'ghandin kéyin yene türmide tartqan échinishliq azap-oqubetlirini teswirlep bayan qilghan idi. Xitay hökümiti bu yazghuchini bir aydin kéyin, 2002 ‏- yili 8 ‏- ayning 6 ‏- küni qolgha aldi. U 2005 ‏- yili ‏8 ‏- ayda qoyup bérilgendin kéyin, yene maqale élan qilip, özining türme hayatini bayan qilish arqiliq xitay kommunistik partiyisini "xelq bilen bir asmanning astida hergiz tinch ötmeydighan kishiler" dep teswirlidi.

Üch ezimetning obrazi xelqning ésidin kötürülüp ketkini yoq

2006 ‏-Yili 4 ‏- ayda lu déchéng ependi kanadadin amérikining kaliforniya shitatigha kishilik hoquq yighinigha kelgende,‏- dep dawamliq bayan qilinidu "yéngi esr zhurnilida, ‏-‏‏ 1989 ‏- yilidiki tyen'enmén weqesidin kéyin, hökümet teripidin tutush buyruqi chüshürülüp qachaqta yürgen oqughuchilar herkitining 21 rehbiridin ju féng qatarliq kishiler lu déchéngdin epo sorighan. Éytishlargha qarighanda, eyni waqitta maw zédungning resimige dagh chüshürgen 3 qehrimanni uqughuchilar herikitining rehberliri tutup bergen we ulargha hésdashliq qilmighan iken. 17 Yildin buyan, gerche bashqilar untulup qalghan bolsimu, emma maw zédungning resimige dagh chüshürgen bu 3 qehrimanning obrazi xelqning ésidin kötürülüp ketkini yoq. Bu üch qehriman bilen bille yene, eyni waqitta tyen'enmén meydanida hürlük ilahining heykilini tikligen we xitay armiyisi tankilirining aldini tenha turup tosqan ezimetning obrazimu xelqning ésidin kötürülüp ketkini yoq. Xitay hökümitimu eyni waqitta démokratiye telep qilghan oqughuchilarni basturushni toxtatqini yoq. (Weli)