Dalay lama néme üchün aptonomiye yolini tallidi?

• Ixtiyari muxbirimiz kamilning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Amérika prézidénti bush 2001-yili 23-may küni dala'i lamani qobul qildi. AFP

Aldinqi ayda tibetning rohani dahiysi dalay lamaning elchiliri, béyjingda xitay hökümiti bilen tibetke ali aptonomiye bérish mesiliside söhbet élip bardi. Bu 2002 –yili 9-ayda xitay tibet söhbiti eslige kelgendin buyanqi 5-qétimliq resmiy uchrishish bolup hésablinidu.

1959-Yili tibet qozghilingi basturulup, tibet hökümiti hindistan'gha qéchip chiqishqa mejbur bolghandin kéyin, dalay lama bilen béyjingning munasiwiti buzulghanidi.. 1979-Yili xitay rehbiri déng shawping dalay lama bilen, musteqilliqtin bashqa herqandaq bir mesilide söhbet ötküzüshke teyyar ikenlikini bildürdi we shu yili béyjing bilen sürgündiki tibet hökümiti otturisida tunji qétim munasiwet ornitildi.. Xitay da'irliri 1985 yilidin bashlap dalay lamaning elchilirining béyijing we tibetni ziyaret qilishigha yol qoyghan bolsimu, ama bu illiq hawa uzun dewam qilmidi. Dalay lamaning akisi tibetni ziyaret qilghanda, neche yüzminglighan tibetlikning uninggha alahide hörmet körsetkenliki xitaylarni chöchütiwetti. Buning bilen. Xitay da'irliri, tibet xelqi dalay lamaning akisigha bu qeder hörmet bildürgen yerde, dalay lama tibetke qaytsa tibetning weziyitini kontrol qilghili bolmaydiken dégendek teshwish endishini chiqish qilip, sürgündiki tibet hökümiti bilen bolghan söhbetni toxtatti.. Uningdin bashqa, Uyghur, tibet mesililirining siyasi yol bilen hel qilinishini teshebbus qilghan, mötidil qarashtiki xitay rehbiri xu yawbangning wezipisidin élip tashlinishimu, bu söhbetning toxtilishida muhim rol oynighanidi.

Dalay lama 10 nechche yildin beri, tibetning musteqilliqidin waz kechkenlikini, peqet tibetning alahide medeniyet en'enisini saqlap qélish üchün, xitaydin ali aptonomiye telep qilidighanliqini tekitlep kelmekte... Dalay lamaning telipi boyiche bolghanda, tibetning dölet mudapi'esi we tashqi ishliri béyijing merkizi hökümitining bashqurishida bolsa, tibetning ichki ishlirini tibetlikler özliri bashquridiken.

Dalay lama néme üchün tibetning musteqilliqidin waz kéchip, ali aptonomiye telep qilish yolini tutidu?

Dalay lama néme üchün tibetning musteqilliqidin waz kéchip, xitaydin ali aptonomiye telep qilish yolini tutidu? bu bir siyasi taktikimu qandaq? bu heqte kishiler her xil chüshendürüshlerde bolmaqta. Hetta xitay hökümitimu buninggha gumaniy nezer bilen qarimaqta.

Kanadadiki sha'ir we siyasi analizchi exmetjan osman xelq'arada alahide qollashqa érishken dalay lamaning, néme üchün musteqilliqtin waz kéchip, ali aptonomiye yolini tallighanliqidiki seweblerni mundaq chüshendüridu:

"Dalay lamaning aptonomiye telep qilishida bir qanche seweb bar. Birinchi, xelq'ara qanunlargha munasiwetlik mesililerde, dalay lama eger musteqilliq telep qilsa, bashqa döletlerning dalay lamaning bu dewasini qollash yolida bir tosqunluq yüz bérishi mumkin. Chünki, herqandaq bir dölet xelq'ara qanunning prinsipliri boyiche xitayning zemin pütünlüki we xitayning igilik hoquqigha hörmet qilishi kérék. Bundaq ehwalda dalay lamaning tibetning musteqil dölet bolidighan bundaq telipini qollishi bir az bi'ep bolidu. Ikkinchi seweb, tibetning jughrapiyilik orni yene dalay lamaning aptonomiye telep qilishini belgiligen. Buningda tibet eger musteqil dölet bolsa, tibetning jughrapiyilik orni, iqtisadiy shara'iti tibet xelqining bayashat öz-özige xoja, musteqil iqtisat, igilik mesilliride nurghun qiyinchiliqlargha duch kélidu. 3- Seweb dalay lama bir diniy dahi. Yeni tibet xelqi étiqat qilidighan buddist dinining bir ilahi hésablinidu. Bundaq diniy dahi dewamliq özimu xelq'arada teshwiq qiliwatqandek tinchliqqa, qan tökülmeydighan, xuddi gendidek tinchliq yoli bilen mesilini hel qilishqa dewet qilidu. Eger musteqilliq dégen bu telep otturigha qoyulsa, musteqilliq qandaqtu siyasi söhbetler bilen, siyasi yollar bilen asan qolgha kélidighan nerse emes. Buning üchün qan tökülüshler, qoralliq toqunushlar bolidu. Bu ré'alliq bilen dalay lamaning tichliqperwerlikide yenila toqunush yüz bérip qélishi mumkin. Shunga dalay lamaning musteqilliq emes, aptonomiye telep qilishi dalay lamaning özining xitabining heqiqi rohigha warisliq qilghanliqi bolup hésablinidu.

Xitayning dalay lamaning elchiliri bilen söhbet ötküzüshi gherbning bésimigha taqabil turush

Ji'ang zémin hakimiyet béshigha kelgendin kéyin, dalay lamagha nisbeten asasen ishikni taqash siyasitini yürgüzüp, sürgündiki tibet hökümiti bilen söhbetlishishni ret qilip keldi. Kéyinki künlerde amérika bashchiliqidiki gherb döletlirining tibet mesiliside küchlük bésimigha uchrighan xitay, axiri dalay lama bilen söhbetlishish taktikisini qollandi we "birdin waz kéchish, ikkini étirap qilish" ni dalay lama bilen söhbetlishishning aldinqi sherti qildi, yeni dalay lamadin tibetning musteqqilliqidin waz kéchishni ashkara jakarlash we tibet bilen teywenning xitayning bir terkibi qismi ikenlikini étirap qilishni telep qildi. Dalay lama xitayning bu teleplirini asasen orundidi. Be'ijing da'irliri buning bilenla qalmay, yene uningdin tibetning ezeldin xitayning bir qismi ikenlikini étirap qilishni telep qildi. Amma dalay lama dini ölimaning tilining yalghan gepke kelmeydighanliqini ilgiri sürüp, bu telepni ret qildi. Shunga gherb metbu'atliri tibet bilen bolghan söhbette xitay hökümitining semimiyiti zadi qanchilik dégen mesilini köprek tekitlimekte.

Xitay tibet söhbitide amérika amili muhim rol oynighan

Xitay hökümitining sürgündiki tibet hökümiti bilen söhbetke olturishida amérika hökümitining bésimi muhim rol oynidi. Amérika hökümitining tibet siyasiti ezeldin sirliq bolup keldi. Amérika hökümiti bir xitay prinsipida ching turidighanliqi we dalay lamaning sürgündiki hökümitini étirap qilmaydighanliqini tekitlisimu, amma yéqinqi yillardin buyanqi hökümetning kishilik hoquq doklatlirida tibetke alahide orun bérilmekte. Yeni tibettiki kishilik hoquq ehwalini xitaydiki kishilik hoquqning da'irisidin ayrip mu'amile qilmaqta. Uningdin bashqa amérikining ilgiriki prézidénti bill kilinton xitayning naraziliqini qozghimasliq üchün, dalay lama bilen körüshkende aqsarada tasaddipiy uchriship qilishtek taktikiliq körüshüsh usulini qollan'ghan bolsa, bush hakimiyet béshigha kelgendin kéyin, dalay lamani aqsaraydiki özining ishxanisida qobul qilip keldi. Mutexessislerning qarishiche, bular amérika hökümitining tibet mesilisidiki meydanida özgirish bolghanliqini körsitip béridiken.

Tibet dewasi Uyghur dewasidin melum nuqtida perqlinidu

Uyghur we tibet dewaliri xaraktér jehettin oxshash dewa, dep qarilidu. Lékin hazir bu dewani hel qilish teshebbusliri we telebliride perqler otturigha chiqmaqta. Uyghurlar, tibet xitay söhbitining netijisidin anche ümidwar bolmisimu, amma ular özi bilen teqdirdash bu xelqning dewasidiki yéngi yüzlinishlerge yéqindin köngül bölmekte.

Siyasi analizchi exmetjan osman, tibet xelqi bilen Uyghur xelqining siyasi dewasidiki perqni mundaq izahlaydu: tibet xelqi bilen Uyghur xelqining siyasi dewaliri melum tereplerde oxshash bolghini bilen yene melum tereplerde perqliq. Bu perq asasen ixtisadiy tereplerde körülidu. Tibetning ixtisadiy bilen sherqi türkistanning milli ixtisadiy menbesi oxshimaydu. Sherqi türkistan bay zémin, eger musteqil dölet bolsa yene özining zéminidiki bayliqlargha tayinip, bir musteqil milli iqtisat tiklep, Uyghur xelqi bayashat turmush köchüridighan ehwalgha yételeydu. Tibet buning eksiche. Shunga Uyghur xelqining musteqilliq telep qilip, bir musteqil dölette yashash iqtidari maddi jehettin bolghan bilen tibetning bundaq maddi iqtidari yoq.

Sürgündiki tibet hökümitining bildürishiche, ular tibetning kelgüsi siyasi orni heqqide xitay hökümiti bilen muresse qilsimu, amma tibet xelqining hoquqliri we en'eniliri qatarliqlarda muresse qilmaydiken. Ularning tekitlishiche, xitay bilen tibet otturisidiki söhbette mahiyetlik mesililerning hel qilinishidin söz échishqa, téxi baldurluq qilidiken. (Kamil tursun )