Дуняға тонуливатқан уйғурларға даир үч йеңи китаб (1)

Йеқинқи йиллардин буян, америкида уйғурларға даир үч парчә йеңи китаб кәң тарқилип чоң тәсир пәйда қилмақта. Бу йеңи китабларниң бири "шинҗаң дегән хитайда мусулманлар туриватқан чегра район" намлиқ китаб болуп, униң аптори фридерик стар. 528 Бәтлик бу китаб шарп нәшрияти тәрипидин 2004 - йили 4 - айда ню-йоркта енглиз тилида нәшир қилинған. Иккинҗиси "шинҗаң дегән хитайниң ғәрбий шималидики әң йирақ җай " намлиқ китаб болуп, униң аптори майкол диллон. 240 Бәтлик бу китаб лонда ротлич курзун нәшрияти тәрипидин 2003 - йили 12 – айда енглиз тилида нәшир қилинған. Үчинчиси "шинҗаң дегән хитай тәрипидин ғәрбтә бойсундурулған кәң земин" намлиқ китаб болуп, аптори киристйин тәйлер. 320 Бәтлик бу китаб лондонда җоһн муррәй нәшрияти тәрипидин 2003 - йили 8 - айда енглиз тилида нәшир қилинған. Бу китаблар һазир "көзүтүш жорнили" тәрипидин хитайлар арисида кәң тунуштурулушқа башлиди.

Дуня унтушқа башлиған әл

Хитайчә "шинҗаң" дәп атилидиған бу әл 19 - әсирниң ахири вә 20 - әсирниң бешида ғәрб әллирини, болупму експедитсийичиләрни наһайити бәк қизиқтурған иди. Шу қизиқиш долқунида әнглийилик експедитсийичи аврул стәйн язған "ғәрбий әлдә археологийилик тәкшүрүш" вә "асияниң мәркизидә елип берилған археологийилик тәкшүрүш" дегән китаблар дуняни һәйран қалдурған иди.

Әмма хитайда 1949 - йили коммунист партийә һакимийәт тиклигәндин кейин, хитай һөкүмити бу әлдә өз мәнпәитинила көзләйдиған сиясәт қолланғанлиқтин, шундақла йәнә бу әлдә әзәлдин тартип яшап келиватқан уйғурлар ичидә ғәрб әллиригә енглиз тили билән өзлирини чүшәндүридиған зиялийлар болмиғанлиқтин, шуңлашқа бу әл ғәрб әллириниң әс - хатирисидин унтулуп йоқап кетишкә башлиған иди.

Бу әлниң муһимлиқи йәнә қайтидин гәвдиләнди

Хитай коммунист партийиси өз мәнпәәти үчүнла түзгән сиясәтләрниң тәсиридә, бу әл дуняда унтулушқа башлиған болсиму, әмма бу әл йәнә түвәндики бир қанчә өзгиришләр түпәйлидин қайтидин дуняға тонулушқа башлиди.

Мәсилән, биринчидин, хитай һөкүмити ишикни ечиветиш сияситини қолланғандин кейин, ғәрбкә унтулдурулған бу әл ғәрб әллириниң көзигә қайтидин көрүнүп қалди.

Иккинчидин, совет иттипақи гумран болғандин кейин, бу әлдики түрк тилида сөзлишидиған уйғурларниң өз әтрапидики түрк тилида сөзлишидиған башқа қериндаш әлләр билән алақә қилидиған йоллири көпәйди.

Үчүнчидин, оттура асияда, болупму хитайчә шинҗаң дәп атилидиған бу әлдә наһайити мол нефит записи байқалғанлиқтин, хитай буниңға техиму бәк әһмийәт беришкә башлидила әмәс, бу мол байлиққа ғәрбниң әң чоң ширкәтлириму көз тикти. Шуниң билән уйғурлар яшаватқан бу әлниң муһимлиқи пүтүн йәр шарида йүз бериватқан сияси җуғрапийилик өзгиришкә зич мунасивәтлик болуп қалди.

Төтинчидин, 11 - сентәбир вәқәсидин кейин, оттура асия америка әһмийәт беридиған районға айланған иди. Америкиниң оттура асияда һәрбий база қурушиға әгишип, хитайчә шинҗаң дәп аталған бу әл иқтисадий, мәдәнийәт, дини җәһәтләрниң һәммисидә хитай, русийә вә америкидин ибарәт үч чоң дөләт талишидиған муһим нуқтиға айланди. Биз бу программимизда тонуштуриватқан үч йеңи китаб дәл мушу җәрянни дуняға йорутуп беришкә тиришқан.

Ғәрб зиялилириниң уйғурлар һәққидики тәпәккури

Биз бу программимизда тонуштуриватқан үч йеңи китабниң баян ноқтиси вә қаритилмиси бир - биригә охшимайду. Киристийн тәйлерниң "шинҗаң дегән ғәрбтә хитай тәрипидин бойсундурулған кәң земин" намлиқ китаби тарихни баян қилидиған пәнни омумлаштуруш характеридики китаб. Униңда хитайчә шинҗаң дәп атилидиған бу әлдә қәдимдин тартип һазирғичә болған тарихий җәрян нурғун қизиқарлиқ һекайилар арқилиқ ихчам баян қилинған.

Фридерик старниң "шинҗаң дегән хитайда мусулманлар туриватқан чегра район " намлиқ китаби билән майкол диллонниң "шинҗаң дегән хитайниң ғәрби шималидики әң йирақ җай " намлиқ китаб илмий муһакимә характерлиқ китаблар. Буниңда апторлар һазир "шәрқи түркистан мәсилиси" дәп атиливатқам мәсилини һәл қилиш тоғрисида тәсәввур вә тәклип оттуриға қойған. Әгәр биз бу үч йеңи китабтики баянларни омумлаштуруп қарайдиған болсақ, буниңдин ғәрб зиялилириниң шәрқи түркистан мәсилиси һәққидики көз қаришини вә униң кәлгүси һәққидики тәпәккурини чүшинәләймиз. (Давами бар) (вәли)