Dunyagha tonuliwatqan Uyghurlargha da'ir üch yéngi kitab (1)
2004.11.25
Yéqinqi yillardin buyan, amérikida Uyghurlargha da'ir üch parche yéngi kitab keng tarqilip chong tesir peyda qilmaqta. Bu yéngi kitablarning biri "shinjang dégen xitayda musulmanlar turiwatqan chégra rayon" namliq kitab bolup, uning aptori fridérik star. 528 Betlik bu kitab sharp neshriyati teripidin 2004 - yili 4 - ayda nyu-yorkta én'gliz tilida neshir qilin'ghan. Ikkinjisi "shinjang dégen xitayning gherbiy shimalidiki eng yiraq jay " namliq kitab bolup, uning aptori maykol dillon. 240 Betlik bu kitab londa rotlich kurzun neshriyati teripidin 2003 - yili 12 – ayda én'gliz tilida neshir qilin'ghan. Üchinchisi "shinjang dégen xitay teripidin gherbte boysundurulghan keng zémin" namliq kitab bolup, aptori kiristyin teylér. 320 Betlik bu kitab londonda john murrey neshriyati teripidin 2003 - yili 8 - ayda én'gliz tilida neshir qilin'ghan. Bu kitablar hazir "közütüsh zh'ornili" teripidin xitaylar arisida keng tunushturulushqa bashlidi.
Dunya untushqa bashlighan el
Xitayche "shinjang" dep atilidighan bu el 19 - esirning axiri we 20 - esirning béshida gherb ellirini, bolupmu ékspéditsiyichilerni nahayiti bek qiziqturghan idi. Shu qiziqish dolqunida en'gliyilik ékspéditsiyichi awrul steyn yazghan "gherbiy elde arxé'ologiyilik tekshürüsh" we "asiyaning merkizide élip bérilghan arxé'ologiyilik tekshürüsh" dégen kitablar dunyani heyran qaldurghan idi.
Emma xitayda 1949 - yili kommunist partiye hakimiyet tikligendin kéyin, xitay hökümiti bu elde öz menpe'itinila közleydighan siyaset qollan'ghanliqtin, shundaqla yene bu elde ezeldin tartip yashap kéliwatqan Uyghurlar ichide gherb ellirige én'gliz tili bilen özlirini chüshendüridighan ziyaliylar bolmighanliqtin, shunglashqa bu el gherb ellirining es - xatirisidin untulup yoqap kétishke bashlighan idi.
Bu elning muhimliqi yene qaytidin gewdilendi
Xitay kommunist partiyisi öz menpe'eti üchünla tüzgen siyasetlerning tesiride, bu el dunyada untulushqa bashlighan bolsimu, emma bu el yene tüwendiki bir qanche özgirishler tüpeylidin qaytidin dunyagha tonulushqa bashlidi.
Mesilen, birinchidin, xitay hökümiti ishikni échiwétish siyasitini qollan'ghandin kéyin, gherbke untuldurulghan bu el gherb ellirining közige qaytidin körünüp qaldi.
Ikkinchidin, sowét ittipaqi gumran bolghandin kéyin, bu eldiki türk tilida sözlishidighan Uyghurlarning öz etrapidiki türk tilida sözlishidighan bashqa qérindash eller bilen alaqe qilidighan yolliri köpeydi.
Üchünchidin, ottura asiyada, bolupmu xitayche shinjang dep atilidighan bu elde nahayiti mol néfit zapisi bayqalghanliqtin, xitay buninggha téximu bek ehmiyet bérishke bashlidila emes, bu mol bayliqqa gherbning eng chong shirketlirimu köz tikti. Shuning bilen Uyghurlar yashawatqan bu elning muhimliqi pütün yer sharida yüz bériwatqan siyasi jughrapiyilik özgirishke zich munasiwetlik bolup qaldi.
Tötinchidin, 11 - séntebir weqesidin kéyin, ottura asiya amérika ehmiyet béridighan rayon'gha aylan'ghan idi. Amérikining ottura asiyada herbiy baza qurushigha egiship, xitayche shinjang dep atalghan bu el iqtisadiy, medeniyet, dini jehetlerning hemmiside xitay, rusiye we amérikidin ibaret üch chong dölet talishidighan muhim nuqtigha aylandi. Biz bu programmimizda tonushturiwatqan üch yéngi kitab del mushu jeryanni dunyagha yorutup bérishke tirishqan.
Gherb ziyalilirining Uyghurlar heqqidiki tepekkuri
Biz bu programmimizda tonushturiwatqan üch yéngi kitabning bayan noqtisi we qaritilmisi bir - birige oxshimaydu. Kiristiyn teylérning "shinjang dégen gherbte xitay teripidin boysundurulghan keng zémin" namliq kitabi tarixni bayan qilidighan penni omumlashturush xaraktéridiki kitab. Uningda xitayche shinjang dep atilidighan bu elde qedimdin tartip hazirghiche bolghan tarixiy jeryan nurghun qiziqarliq hékayilar arqiliq ixcham bayan qilin'ghan.
Fridérik starning "shinjang dégen xitayda musulmanlar turiwatqan chégra rayon " namliq kitabi bilen maykol dillonning "shinjang dégen xitayning gherbi shimalidiki eng yiraq jay " namliq kitab ilmiy muhakime xaraktérliq kitablar. Buningda aptorlar hazir "sherqi türkistan mesilisi" dep atiliwatqam mesilini hel qilish toghrisida tesewwur we teklip otturigha qoyghan. Eger biz bu üch yéngi kitabtiki bayanlarni omumlashturup qaraydighan bolsaq, buningdin gherb ziyalilirining sherqi türkistan mesilisi heqqidiki köz qarishini we uning kelgüsi heqqidiki tepekkurini chüshineleymiz. (Dawami bar) (weli)