Хитай- һиндистан истратегийилиридики әң қийин мәсилә (1)

Хоңкоңда чиқидиған "ечилиш" журнили, америкида чиқидиған "көзитиш журнили‏" қатарлиқ учур вастилирида елан қилинған мулаһизиләрдә баян қилинишичә, хитай билән һиндистан оттурисида бир нәччә миң йиллиқ гирәлишип кәткән мәдәнийәт мунасивәтлири мәвҗут. Буддизм әнәнилири һәққидә сөз ечилса, бу ики дөләт өзлирини қериндаштәк һес қилиду. Әмма тәбиий су байлиқлиридин пайдилиниш вә су мәнбәлирини қоғдаштин ибарәт риял мәсилигә кәлгәндә, өз - ара җәң қилиш үчүн җиддий һәрбий һаләткә өтиду.

1962 ‏- Йилидики хитай ‏-һиндистан чегра уруши, 2000 ‏- йилида хитай - һиндистан чегра қисимлири һәрбий һаләткә өткән вәқә қатарлиқ вәқәләрниң түп сәвәблириниң бири тәбиий еқинлардин пайдилиниш җәһәттики зиддийәт иди. Демәк бу икки дөләт бәзидә биллә бәзмә түзүп мәшрәп ойниса, бәзидә җәң қилиш үчүн сәп түзүп нәрә тартиду. Хитай билән һиндистан буйил йәнә истратегийилик достлуқ җакарлашти. Әмма бу икки дөләт оттурисида бир - биригә һәргиз йол қоюшмайдиған қийин мәсилә йәнила мәвҗут, у болсиму тәбиий су мәнбәлиридин пайдилиниш вә уни қоғдаш мәсилиси. Һиндистан хәлқиниң һаят ‏-маматлиқиға бивастә тақишидиған су мәнбәси мәсилисидә, буниңдин кейинму бу икки дөләт мурәссәгә келиш мумкин дәп пәрәз қилиш қийин.

Һиндистан пиланлиған чоң су електир истансиси қурулушиға хитай қарши туриду

"Хитай- һиндистан истратегийилиридики әң қийин мәсилә" дегән мулаһизидә баян қилинишичә, тибәттин еқип келидиған ялунзәмпо дәряси һиндистанниң аруначал шитатиға еқип киргәндин шу райондики еқинлар билән қошулуп һасил болидиған браһмапутра дәрясиниң баш еқинида, һиндистанниң 11 милйон киловатлиқ чоң су електир истансиси қуруш пилани бар. Әслий пилан бойичә, һиндистанниң бу қурулуши кәлгүси 25 йил ичидә пүтиду. Һиндистан бу қурулушниң һәммә түрлирини илмий тәкшүрүш, испатлаш хизмитиниму орунлап болди. Бу қурулушниң көлими хитайниң сәншя боғизи қурулушидин қелишмайду. Һиндистан буниңдин башқа йәнә брахма путра дәрясиниң төвән еқинида, дәряниң баш еқинида қурмақчи болған су електир истансисиға қариғанда көлими бир нәччә һәссә чоң бир су амбири қурмақчи.

Һиндистан гезитлиридики хәвәрләргә асасланғанда, һиндистан өзиниң су қурулуш пиланлиридин аруначал штатидики мәдәний ядикарлиқ болған титоң ибадәтханисиға вә шу райондики тәбий өсүмлүк вә һайванатларға хәтәр йетидиған яки йәтмәйдиғанлиқини тәтқиқ қилип испатлаш җәрянида қийинчилиққа учриған. Хитай һөкүмити хитайниң тәвәликидики чегридаш районлар ға даир һәрхил учурларни тәминләшни рәт қилған. Һиндистанниң өзи тәкшүрүш елип беришиниму рәт қилған. Шуңлашқа һиндистанниң бу чоң пилан һәққидә ахирқи қарар чиқириши көп йил кечиккән. Ахири һиндиистан өзи һәрхил йоллар билән тәкрар‏- тәкрар илмий испатлаштин өткүзүп қарар чиқарғандин кейин, бу пиланни 2003 ‏- йили 12 ‏- айда рәсмий иҗра қилишқа башлиди. Демәк бу пилан 2000 ‏- йили хитай қәтий қарши турғанлиқтин келип чиққан икки тәрәп чегра қисимлири җиддий һәрбий һаләткә киргән интайин хәтәрлик вәқәдин кейин иҗра қилинишқа башлиған. Гәрчә һиндистанниң пиланиға хитай һазирму қәти қарши туриватқан болсиму.

Һиндистан пиланлиған су амбириниң йәр түзүлүши тәбиий янту земинда

"Хитай- һиндистан истратегийилиридики әң қийин мәсилә" дегән мулаһизидә баян қилинишичә, һиндистан пиланлиған су амбириниң йәр түзүлүши хитайниң сәншя боғизидәк тәкшиликтә әмәс бәлки куинлун тағ тизмилири етикидики тәбий янту земиндә. Һиндистанниң бу чоң су қурулуши пиланланған райониниң бир қисмини хитай өзиниң тәвәликидики земин, дәйду, шундақла һиндистанниң бу су қурулушидин хитай земини хәвп астида қалиду, дәп сәвәб көрситип қәтий қарши туруп, һиндистандин бу қурулушларниң көлимини кичиклитишни, һасил қилинидиған електир қуввитини азлитип 5 милйон киловатқа чүшүрүшни тәләп қилип кәлмәктә.

Гәрчә әйни вақитта хитай мутәхәссислири хитайниң сәншя боғизи қурулуши буғазға қуюлидиған дәряларниң юқири еқинидики районларда ташқин апити пәйда қилидиғанлиқини испатлап чиққан болсиму, әмма хитай һөкүмити илмий тәклипләргә қулақ салмай, пәқәт мавзедуңниң "сәншяда көрүнди бир бүйүк тәкши көл" дегән бир нәзмисигә асасән бекиткән иди. Һиндистан пиланлиған су қурулушларниң һәр иккилиси тәбий янту земин. У районда хитайниң сәншя боғизидәк йәр түзүлүши тәкши земин йоқ. Һиндистан хитай тәләп қилғандәк тәкши земинни нәдин тапиду? бу һиндистан билән хитай оттурисидики истратегийилик мунасивәтләрдә сөһбәт билән һәл қилғили болидиған мәсилә әмәс.

Хитай билән һиндистан оттурисида хәлқаралиқ еқинлардин пайдилиниш һәққидә келишим йоқ

"Хитай- һиндистан истратегийилиридики әң қийин мәсилә" дегән мулаһизидә баян қилинишичә, хитай билән һиндистан оттурисида хәлқаралиқ еқинлардин пайдилиниш һәққидә әзәлдин бирәр келишим һасил қилинмиған. Шуңлашқа тәбий су мәнбәлиридин пайдилиниш мәсилисидә, хитай билән һиндистан оттурисида пат - патла зиддийәт пәйда болуп туриду. 2000 ‏-Йили 6 ‏- айниң 11 ‏-күни тибәттики бир су амбирида тоған яр кетиш вәқәси йүз бәргәндә, һиндистан тәвәликидики тәбий янтулуқта ташқинни тосуп қалалайдиған бирәр зор су амбири болмиғанлиқтин, ташқин бивастә һалда һиндистанға еғир хәвп йәткүзгән. Шу вақитта хитай билән һиндистанниң чегра қисимлири тосаттинла җиддий һәрбий һаләткә киргән иди. Бу вәқәни һиндистан мәтбуатлири тәпсили хәвәр қилған болсиму, әмма хитай тәрәп бу вәқәниң җәрянини йошурған иди. (Давами бар) (вәли)