Xitay- hindistan istratégiyiliridiki eng qiyin mesile (1)

Xongkongda chiqidighan "échilish" zhurnili, amérikida chiqidighan "közitish zhurnili‏" qatarliq uchur wastilirida élan qilin'ghan mulahizilerde bayan qilinishiche, xitay bilen hindistan otturisida bir nechche ming yilliq gireliship ketken medeniyet munasiwetliri mewjut. Buddizm en'eniliri heqqide söz échilsa, bu iki dölet özlirini qérindashtek hés qilidu. Emma tebi'iy su bayliqliridin paydilinish we su menbelirini qoghdashtin ibaret riyal mesilige kelgende, öz - ara jeng qilish üchün jiddiy herbiy haletke ötidu.

1962 ‏- Yilidiki xitay ‏-hindistan chégra urushi, 2000 ‏- yilida xitay - hindistan chégra qisimliri herbiy haletke ötken weqe qatarliq weqelerning tüp seweblirining biri tebi'iy éqinlardin paydilinish jehettiki ziddiyet idi. Démek bu ikki dölet bezide bille bezme tüzüp meshrep oynisa, bezide jeng qilish üchün sep tüzüp nere tartidu. Xitay bilen hindistan buyil yene istratégiyilik dostluq jakarlashti. Emma bu ikki dölet otturisida bir - birige hergiz yol qoyushmaydighan qiyin mesile yenila mewjut, u bolsimu tebi'iy su menbeliridin paydilinish we uni qoghdash mesilisi. Hindistan xelqining hayat ‏-mamatliqigha biwaste taqishidighan su menbesi mesiliside, buningdin kéyinmu bu ikki dölet muressege kélish mumkin dep perez qilish qiyin.

Hindistan pilanlighan chong su éléktir istansisi qurulushigha xitay qarshi turidu

"Xitay- hindistan istratégiyiliridiki eng qiyin mesile" dégen mulahizide bayan qilinishiche, tibettin éqip kélidighan yalunzempo deryasi hindistanning arunachal shitatigha éqip kirgendin shu rayondiki éqinlar bilen qoshulup hasil bolidighan brahmaputra deryasining bash éqinida, hindistanning 11 milyon kilowatliq chong su éléktir istansisi qurush pilani bar. Esliy pilan boyiche, hindistanning bu qurulushi kelgüsi 25 yil ichide pütidu. Hindistan bu qurulushning hemme türlirini ilmiy tekshürüsh, ispatlash xizmitinimu orunlap boldi. Bu qurulushning kölimi xitayning senshya boghizi qurulushidin qélishmaydu. Hindistan buningdin bashqa yene braxma putra deryasining töwen éqinida, deryaning bash éqinida qurmaqchi bolghan su éléktir istansisigha qarighanda kölimi bir nechche hesse chong bir su ambiri qurmaqchi.

Hindistan gézitliridiki xewerlerge asaslan'ghanda, hindistan özining su qurulush pilanliridin arunachal shtatidiki medeniy yadikarliq bolghan titong ibadetxanisigha we shu rayondiki teb'iy ösümlük we haywanatlargha xeter yétidighan yaki yetmeydighanliqini tetqiq qilip ispatlash jeryanida qiyinchiliqqa uchrighan. Xitay hökümiti xitayning tewelikidiki chégridash rayonlar gha da'ir herxil uchurlarni teminleshni ret qilghan. Hindistanning özi tekshürüsh élip bérishinimu ret qilghan. Shunglashqa hindistanning bu chong pilan heqqide axirqi qarar chiqirishi köp yil kéchikken. Axiri hindi'istan özi herxil yollar bilen tekrar‏- tekrar ilmiy ispatlashtin ötküzüp qarar chiqarghandin kéyin, bu pilanni 2003 ‏- yili 12 ‏- ayda resmiy ijra qilishqa bashlidi. Démek bu pilan 2000 ‏- yili xitay qet'iy qarshi turghanliqtin kélip chiqqan ikki terep chégra qisimliri jiddiy herbiy haletke kirgen intayin xeterlik weqedin kéyin ijra qilinishqa bashlighan. Gerche hindistanning pilanigha xitay hazirmu qet'i qarshi turiwatqan bolsimu.

Hindistan pilanlighan su ambirining yer tüzülüshi tebi'iy yantu zéminda

"Xitay- hindistan istratégiyiliridiki eng qiyin mesile" dégen mulahizide bayan qilinishiche, hindistan pilanlighan su ambirining yer tüzülüshi xitayning senshya boghizidek tekshilikte emes belki ku'inlun tagh tizmiliri étikidiki teb'iy yantu zéminde. Hindistanning bu chong su qurulushi pilanlan'ghan rayonining bir qismini xitay özining tewelikidiki zémin, deydu, shundaqla hindistanning bu su qurulushidin xitay zémini xewp astida qalidu, dep seweb körsitip qet'iy qarshi turup, hindistandin bu qurulushlarning kölimini kichiklitishni, hasil qilinidighan éléktir quwwitini azlitip 5 milyon kilowatqa chüshürüshni telep qilip kelmekte.

Gerche eyni waqitta xitay mutexessisliri xitayning senshya boghizi qurulushi bughazgha quyulidighan deryalarning yuqiri éqinidiki rayonlarda tashqin apiti peyda qilidighanliqini ispatlap chiqqan bolsimu, emma xitay hökümiti ilmiy tekliplerge qulaq salmay, peqet mawzédungning "senshyada köründi bir büyük tekshi köl" dégen bir nezmisige asasen békitken idi. Hindistan pilanlighan su qurulushlarning her ikkilisi tebiy yantu zémin. U rayonda xitayning senshya boghizidek yer tüzülüshi tekshi zémin yoq. Hindistan xitay telep qilghandek tekshi zéminni nedin tapidu? bu hindistan bilen xitay otturisidiki istratégiyilik munasiwetlerde söhbet bilen hel qilghili bolidighan mesile emes.

Xitay bilen hindistan otturisida xelq'araliq éqinlardin paydilinish heqqide kélishim yoq

"Xitay- hindistan istratégiyiliridiki eng qiyin mesile" dégen mulahizide bayan qilinishiche, xitay bilen hindistan otturisida xelq'araliq éqinlardin paydilinish heqqide ezeldin birer kélishim hasil qilinmighan. Shunglashqa tebiy su menbeliridin paydilinish mesiliside, xitay bilen hindistan otturisida pat - patla ziddiyet peyda bolup turidu. 2000 ‏-Yili 6 ‏- ayning 11 ‏-küni tibettiki bir su ambirida toghan yar kétish weqesi yüz bergende, hindistan tewelikidiki tebiy yantuluqta tashqinni tosup qalalaydighan birer zor su ambiri bolmighanliqtin, tashqin biwaste halda hindistan'gha éghir xewp yetküzgen. Shu waqitta xitay bilen hindistanning chégra qisimliri tosattinla jiddiy herbiy haletke kirgen idi. Bu weqeni hindistan metbu'atliri tepsili xewer qilghan bolsimu, emma xitay terep bu weqening jeryanini yoshurghan idi. (Dawami bar) (weli)