Хитай- һиндистан истратегийилиридики әң қийин мәсилә (2)

Хоңкоңда чиқидиған "ечилиш" журнили, америкида чиқидиған "көзитиш журнили‏" қатарлиқ учур вастилирида елан қилинған мулаһизиләрдә баян қилинишичә, хитай билән һиндистан оттурисида бир нәччә миң йиллиқ гирәлишип кәткән мәдәнийәт мунасивәтлири мәвҗут. Буддизм әнәнилири һәққидә сөз ечилса, бу ики дөләт өзлирини қериндаштәк һес қилиду. Әмма тәбиий су байлиқлиридин пайдилиниш вә су мәнбәлирини қоғдаштин ибарәт риял мәсилигә кәлгәндә, өз - ара җәң қилиш үчүн җиддий һәрбий һаләткә өтиду. Мәсилән, 1962 ‏- йилида хитай ‏-һиндистан оттурисида чегра уруши йүз бәргән иди; 2000 ‏- йилида йәнә хитай - һиндистан чегра қисимлири җиддий һәрбий һаләткә өткән вәқә йүз бәрди. Теги - тәктини сүрүштүрүп кәлсә, бу вәқәләр тәбииий еқинлардин пайдилиниш җәһәттики зиддийәт асасида пәйда болған. Хитай билән һиндистан бу йил йәнә истратегийилик достлуқ җакарлашти. Әмма бу икки дөләт оттурисида бир - биригә һәргиз йол қоюшмайдиған қийин мәсилә, йәни тәбиий су мәнбәлиридин пайдилиниш вә уни қоғдаш мәсилиси йәнила мәвҗут. Һиндистан хәлқниң һаят ‏-маматлиқиға бивастә тақишидиған су мәнбәси мәсилисидә, буниңдин кейинму бу икки дөләтни мурәссәгә келиду дәп пәрәз қилиш қийин.

Һиндистанниң өзиниң су мәнбәлиридин пайдилинишиға хитай немә үчүн қарши туриду?

Хитайда "сәнша қурулуши" тамамланғандин кейин, хитай һөкүмити йәнә бейҗиң, тйәнҗин қатарлиқ чоң шәһәрләргә җәнуб тәрәптин су йөткәш қурулушини пиланлашқа башлиди. Хитай бу пиланни "җәнубниң сүйини шималға йөткәш" дәп атайду. Хитай бу пилан бойичә, җәнуб тәрәптин шималға су йөткәйдиған шәрқий линийә, оттура линийә, ғәрбий линийә дәп атилидиған 3 линийә қурмақчи. Хитай һазир 'тәбиәтни бой сундуридиған' бундақ аҗайип ишни қилмақчи болғанлиқи билән пәхирләнмәктә. Хитайниң "җәнубниң сүйини шималға йөткәш" дегән пиланидин һазир хели көп кишиләрниң хәвири бар, әмма 2020 ‏- 30 йилиға кәлгәндә хитайниң чаңҗяң дәряси вадиси су йетишмәйдиған районға айлинидиғанлиқидин техи хәвири йоқ. Буни хитай өзи аллиқачан испатлап чиққан болсиму, әмма бу учурни өз хәлқиғә техи ашкарилимиди. Хитай һазир кәлгүсидики су мәсилисини һәл қилиш үчүн, ғәрбий җәнуб тәрәптики бирмунчә дәряларни тоғанлап, униң сүйини чаңҗяң дәрясиға қошулидиған қилмақчи. Хитай кәлгүсидә тоғанлап сүйини чаңҗяң дәрясиға қошмақчи болған ғәрбтики дәряларниң бири дәл тибәттики ялунзәмпо дәряси. Һазир һиндистан пиланлаватқан су електир истансиси, су амбири қатарлиқ чоң типтики икки чоң қурулушму тибәттин һиндистанға еқип келип, һиндистанниң аруначал штатидики еқинлар билән қошулуп һасил болидиған брахмапутра дәрясиниң су мәнбәсидин пайдилинидиған қурулушлар. Демәк, һиндистанда һазир давамлишиватқан су қурулушлири сәвәбидин хитайниң 'җәнубниң сүйини шималға йөткәш' пилани әмәлгә ашмайдиғанлиқи, шундақла, әгәр хитай ялунзәмпо дәрясини тоғанлиса, һиндистанниң су қурулуш пиланиму әмәлгә ашмайдиғанлиқи тәбий. Бу мәсилидә хитай билән һиндистан бир - биригә йол қоямду?

Хитай шималға йөткәшни пиланлаватқан суниң көпинчиси һиндистанда

"Хитай- һиндистан истратегийилиридики әң қийин мәсилә" дегән мулаһизидә баян қилинишичә, хитайда "җәнубниң сүйини шималға йөткәш" дегән пиланни дәсләптә хитай су ишлар миниситирлиқиниң муавин министири гокәй әпәнди билән йәнә бир әмәлдари җаң биншин әпәнди оттуриға қойған. Бу кишиләр "җәнубниң сүйини шималға йөткәш" қурулуши дегәнниң әмәлийәттә капаләткә игә әмәсликини өзлири обдан билиду. Улар йоллиған доклаттиму " ‏2020 ‏-йилиға кәлгәндә чаңҗяң дәрясида шималға йөткигидәк су қалмайду, шуңлашқа дөлитимиз һазир чаңҗяң дәрясиниң сүйини көпәйтишниң чарисини қилмиса болмайду" дәп ениқ баян қилинған. Хитай шималға йөткәшни пиланлаватқан су әмәлийәттә һиндистан тәвәсидики су, йәни хитай һиндистанниң брахмапутра дәрясиниң тәбиий еқинға қошулидиған тибәттики ялунзәмпо дәрясини тоғанлайдиған, һеч болмиғанда униңдин 210 милярд куп метирлиқ еқин суни хитайниң чаңҗяң дәрясиға тағларни тешип қанал ясап еқитип келип қошувалидиған пилан. Буниңға һиндистан йол қоямду? (давами бар) (вәли)