Хитай- һиндистан истратегийилиридики әң қийин мәсилә (3)

Хитай билән һиндистан бу йил йәнә истратегийилик достлуқ җакарлиди. Әмма бу икки дөләт оттурисида бир - биригә һәргиз йол қоймайдиған қийин мәсилә, йәни тәбиий су мәнбәлиридин пайдилиниш вә уни қоғдаш мәсилиси техи һәл қилинғини йоқ. Бу икки дөләт оттурисида бурун йүз бәргән җиддийликләр, теги - тәктидин ейтқанда, су мәнбәлиригә игидарчилиқ қилиш җәһәттики зиддийәт асасида тәрәққи қилип пәйда болған.

Хоңкоңда чиқидиған "ечилиш" журнили, америкида чиқидиған "көзитиш журнили‏" қатарлиқ учур вастилирида елан қилинған мулаһизиләрдә баян қилинишичә, һиндистан хәлқиниң һаят ‏-маматлиқиға бивастә тақилидиған су мәнбәси мәсилисидә, буниңдин кейинму бу икки дөләтни мурәссәгә келиду мумкин дәп пәрәз қилиш қийин.

Хитайниң 'җәнубниң сүйини шималға йөткәш' дегән пиланиниң тәпсилати

"Хитай- һиндистан истратегийилиридики әң қийин мәсилә" дегән мулаһизидә баян қилинишичә, хитай һөкүмитиниң "җәнубниң сүйини шималға йөткәш" дегән пиланини хитай пәнләр академийисиниң академики хе золин әпәнди җуңхуа миллитиниң кәлгүсидики һаятлиқ йоли дәп тәсвирләп оттуриға қойған. Бу пилан бойичә болғанда, тибәттики ялунзәмпо дәрясини тоғанлап, униңдин 210 милярд кубметир еқин суни хитай өзи су амбири қуруп сақлап яки тағларни тешип қанал ясап еқитип келип чаңҗяң дәрясиға қошулидиған қилиш керәк. Чиңхәйдики көкнур, сайдам көллиридики, уйғур елидики җуңғар ойманлиқи билән алатав тағ тизмилири арисидики еқинларни тоғанлап, ички моңғулийидин еқитип келишкә болидиған су мәнбәлиридинму толуқ пайдилинип, уни бивастә хитайниң һазирқи иқтисадий мәнпәәти үчүн вә хитайниң мәңгүлүк мәнпәәти чаңҗяң, хуаңхедин ибарәт икки чоң дәряниң сүйини улғайтиш үчүн хизмәт қилдуруш керәк. Хитай акадимикиниң тәсвирлишичә, мушундақ қилғанда андин сәддичин ичидики хитай земинини мәңгү яширип туридиған қилиш мумкин. Хитай академики хе золин әпәндиниң тәклипидә йәнә, оттура асиядики һәр қайси дөләтләргә шәрқ, җәнуб тәрәпләрдин еқип келидиған еқинларниму тоғанлаш лазимлиқи тәкитләнгән. Шундақ қилғанда андин хитай йәнә 2 милярд мо йәрдин пайдилинип, буниң билән 160 милйон хитайни узуқландуриду, бу 'хитай миллитиниң мәңгүлүк һаят йоли' дейилгән. Бу лайиһини җаң земин 1998 ‏-йили 5 - айниң 24 - күни тәстиқлиған. Хитайниң дең шавпиң қатарлиқ сиясий қерилири алқишлиған. Хитайдики бу әрбаблар җуғрапийә җәһәттә әқәллий саватқиму игә болмиған кишиләр әмәс. Буниңдинму муһими шуки, бу лайиһини хитай хәлқ азадлиқ армийисиниң һәрбий қисимлиридин 100 дин артуқ генерал дәриҗилик офитсер қоллап чиққан. Һазир хитайниң 69 тәтқиқат оргини бу пилан үстидә ишләватиду. Хитайниң кәлгүсидә 'җәнубниң сүйини шималға йөткәш' дәп аталған бу пилани, әмәлийәттә пүтүнләй һиндистанниң вә башқа әлләрниң земинидики су мәнбәлирини өз мәнпәәти үчүн ишлитиш хиялиға асасән лайиһиләнгән.

Хитай билән һиндистанниң "истратегийилик сәпдаш" лиқи су мәнбә тоқунушиини һәл қиламду?

" Хитай- һиндистан истратегийилиридики әң қийин мәсилә" дегән мулаһизидә баян қилинишичә, хитайда "җәнубниң сүйини шималға йөткәш" дегән пиланни оттуриға қойған, бу пиланни җуңхуа миллитиниң кәлгүсидики һаятлиқ йоли дәп атиған хитай академики хе золин әпәндиниң тәсвирлишичә, тибәт райони һинди окянниң нәм һаваси қаплиған район, һөл - йеғин миқдари мол, шуңлашқа тибәт егизликидә тәбиий музлуқ яки қатма һаләткә өткән деңиз сүйи записи интайин мол. Униң доклатида йәнә "ялунзәмпо дәрясиниң төвән еқинидики хитай - һиндистан чегра районида һөл - йеғин миқдари 5000 миллиметир " дәп тәсвирләнгән. Әмәлийәттә тибәтниң җәнубтики районлирида йиллиқ һөл - йеғин миқдари 1600 ‏- 2000 миллиметир әтрапида. Гәрчә бу райондики су записи худди хитай академики хе золин әпәнди мубалиғә қилғандәк ундақ көп болмисиму, бу район йәнила су байлиқи мол район һесаблиниду. Хитай гәрчә мушу су байлиқини чаңҗяң дәрясиға қошувелишни пиланлаватсиму, әмма бу су байлиқиниң һәммиси "микмахон сизиқи" ниң җәнубида, йәни хитай контрол қилидиған районда әмәс, пүтүнләй һиндистан контрол қилидиған районда. Хе золин әпәнди хитайда нәшр қилинған хәритигә асасланған. Әмма у хәлқара етирап қилидиған хәритә әмәс. Хәлқарада адәттә хитай - һиндистан чегриси 'микмахон сизиқи' билән айрилиду. Хитай һөкүмити 'хитайниң муқәддәс земини' дәвалған район ялунзәмпо дәряси һиндистанға еқип киридиған айланмидики мунбәт җайларни өз ичигә алиду. Әмәлийәттә бу җайлар һиндистанниң аруначал штатиниң тәвәликидә. 'Талаш - тартиштики район' дәп атиливатқан бу районниң йәр көлими 920 миң квадират километир, бу земин хитай территорийисиниң 1% гә тәң, тәйвән земинидин 3 һәссә чоң. Бу земиндики нопус сани тибәтниң нопус санидин 3 һәссә көп.

" Хитай- һиндистан истратегийилиридики әң қийин мәсилә" дегән мулаһизидә баян қилинишичә, хитай - һиндистан чегриси дәп атилидиған чегра сизиқи әнглийилик микмахон өлчәп нәшр қилдурған хәритигә асасән, 1914 ‏- йили 3 - айда , һиндистан һөкүмити билән беританийә һөкүмитиниң вәкиллири тәрипидин оттуриға қоюлған чегра сизиқи. Һиндистан 1950 ‏-йилидин кейин )коммунизм йеғилиқидин кейин( өз чегрисини көзитишниң зөрүрликини һес қилишқа башлиғанлиқтин, бу чегра сизиқини 1953 ‏- йилидин башлап өзиниң һәрбий контроллуқи астиға алди. Әмма хитай 'микмахон сизиқи' дәп атилидиған чегра сизиқини етирап қилмай кәлгәнликтин, ахир 1962 ‏- йили, хитай "өзини қоғдап қайтарма зәрбә бериш җеңи " дегән урушни қозғап микмахон сизиқиниң җәнубидики һиндистан земинини тартивалди. Гәрчә хитай қошунлири шу қетимқи урушта тартивалған земинларни бир нәччә күндин кейин ташлап кәйнигә чекинип бу райондин чиқип кәткән вә шуниңдин кейин бу районларға қайта кирмигән болсиму, әмма микмахон сизиқиниң җәнубидики һиндистан земинини һазирға қәдәр "хитайниң земини" дәп тәкрарлап келиватиду. " Хитай- һиндистан истратегийилиридики әң қийин мәсилә" дегән мулаһизидә баян қилинишичә, хитай һазир пиланлаватқан җәнубтин шималға су йөткәйдиған қурулуш, әмәлийәттә, пән‏- техникидин пайдилинип тәбиәт қанунийәтлиригә қарши елип берилидиған қурулуш. Хитай җәнубтин шималға йөткимәкчи боливатқан су, худди хитай дәватқандәк 'ғәрбий җәнубтики хитай өлкилириниң вә тибәтниң сүйи' әмәс, бәлки һиндистанниң контроллиқидики районлар ичидики су. Буниңдин кейин хитай бу мәсилини қандақ вастә қоллинип һәл қилиду? хитай йәнә оттура асиядики дөләтләргә еқип киридиған тәбиий еқинларни тоғанлаш пиланини қандақ вастә билән һәл қилиду? буни һазир тәсәввур қилиш қийин. (Түгиди) (вәли)