Kerimopning xitay ziyariti we özbék –xitay munasiwetliri

Xitay prézidénti xu jintaw tyen'enmén meydanida özbékistan prézidénti islam kérimof bilen. AFP

25-May küni özbékistan prézidénti islam kerimop endijandiki ammiwi heriketni basturup, weziyetni kontrol qilghandin kéyinki özining tunji chet el ziyaritini xitaydin bashlidi.

Béyjing xelqara ayrodromida daghdughiliq kütüwélishqa sazawer bolghan ottura asiyaning mezkur ataqliq diktaturi shu küni xitay dölet re'isi xu jintaw bilen resmi körüshüp, ikki memliketning her sahe boyiche hemkarliq munasiwetliri, rayonning bixeterlikini öz ichige alghan bir qatar rayon xaraktérliq we xelqara mesililerde söhbet ötküzdi.

Islam kerimop bilen xu jintaw bir-birige yuqiri baha berdi

Özbékistan prézidénti islam kerimop bilen xitay dölet re'isi xu jintawning körüshishi jeryanida ular " xitay –özbékistan dostluq, hemkarliq we shériklik shertanamisi"ni imzalidi.

Xu jintaw özbékistan bilen xitayning yéqinqi yillardin buyanqi hemkarliq munasiwetlirige yuqiri bahar bérip," mezkur shertnamining" imzalinishining ikki memliket xeqlirining ewladtin –ewladqa dostane ötüshke bolghan ortaq raziliqi we iradisini körsitip, junggo-özbékistan munasiwetlirining uzun'ghiche rawajlinishining puxta siyasiy we qanuniy asasini saldi. Junggo hökümiti bu shertnamining prinsipliri we rohigha asasen, en'eniwi dostluqni mustehkemleydu, shériklik munasiwetlirini chongqurlashturup hemme tereptiki hemkarlishishni ilgirilitip, ortaq tereqqi qilishni qolgha keltüridu" dégen

Islam kerimopmu ikki döletning mezkur shertnamisige yuqiri baha bérip, uning özbékistan-xitay munasiwetlirining téximu yuqiri sewiyide tereqqi qilishini körsitidighanliqini tekitligen.

Iqtisadiy hemkarliq

Amérika birleshme axbarat agéntliqining uchurigha qarighanda kerimopning xitay ziyaritining yene bir muddi'asi iqtisadiy hemkarliq bolup, bu qétim özbékistan döletlik néfit we tebi'iy gaz shirkiti bilen xitay döletlik néfit shirkiti arisida 600 milyon dollar qimmitidiki néfit kélishimi imzalighan.

Kerimopning xitay ziyaritining tüp meqsiti xitayning qollishigha érishish

Islam kerimopning bu qétimqi xitay ziyariti melum siyasiy meqsetke ige bolup, ikki hepte burun endijan shehiri we uning etrapida yüz bergen ammiwi qarshiliq heriketliri netijiside 700 din artuq ademning hökümet eskerliri teripidin öltürülüshi bilen amérika, yawropa ittipaqi shuningdek shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati islam kerimop hökümitini qattiq tenqid qilip, uni démokratik islahat élip bérishqa chaqirghan.Birleshken döletler teshkilati mexsus adem ewetip, endijandiki weqening emeliy ehwalini éniqlashni otturigha qoyghan bolsimu, biraq kerimop buni ret qilghan idi

Bundaq ehwal astida islam kerimopning xitay bilen dostluq hemkarliq we shériklik shertnamisi tüzüshining amérika bashliq gherbning démokratik islahat élip bérish bésimigha taqabil turush ikenlikini körsetken sabiq özbékistan dölet mejlis ezasi hemde islam kerimopning sabiq meslihetchisi jahan'gir muhemmed ependi kerimop we uning parlamént ezalirining buningdin bir qanche künler ilgiri gherb rehberlirining bésimigha taqabil turush üchün xitay bilen hemkarliq ornitip, uning shertlirige könüsh yoligha méngishqa qarar qilghanliqini bayan qildi.

Islam kerimop, endijan weqesi bilen gherbning tenqidige uchrighandin kéyin, özini qollighan rusiye bilen xitayning himayisigha érishish istratégiyisini belgiligen bolup, jahan'gir ependi bu arqiliq uning öz hakimiyitini saqlap qélishqa tirishiwatqanliqini, chünki hazir démokratik prinsiplarni qedirleydighan gherb rehberlirining islam kerimop bilen emes belki, xelq bilen hemkarlishish yolini tallighanliqi, gherbning neziride kerimopning bir "qanxor"gha aylan'ghanliqi, uning üstige hazir dunya yüzide kerimop bilen hemkarlishishning qattiq tenqitlerge uchrawatqanliqini otturigha qoydi.

Ikki terep hemkarliqida Uyghurlarning menpe'etliri qurban qilindimu?

Islam kerimop bilen xu jintawning arisidiki söhbetlerde xitay bilen ottura asiya döletlirining muqimliqi we tinchliqini qoghdash, üch xil küchlerge ortaq qarshi turush témisimu muzakire qilin'ghan bolup, xitay xewer agéntliqining uchirigha qarighanda xu jintaw xitayning bu rayondiki döletler bilen ikki terep hem shangxey hemkarliq teshkilati ramkisi ichidiki ittipaqliq we hemkarliq munasiwetlirini rawajlandurup, üch xil küchke ortaq zerbe bérip, rayonning tinchliqi, bixeterliki, muqimliqini qoghdashini telep qilghan.

Buningdin ilgiri xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi kong chu'an bayanat élan qilip, xitayning "özbékistan hökümitining térrorchilar, bölgünchiler we diniy esebiy unsurlardin ibaret üch xil küchlerni basturush herikitini qet'iy qollaydighanliqini"bildürgen idi.

Xitayning islam kerimop hökümitini qet'iy qollishi we atalmish üch xil küchlerge ortaq qarshi turushni teshebbus qilishining Uyghurlarning künsayin küchiyiwatqan musteqilliq we démokratik heriketlirini basturush üchün ottura asiya memliketlirining yardimige érishish ikenliki ilgiri sürülmekte. Tehlillerge qarighanda, béyjing da'iriliri yéqindin buyan qirghizistan we özbékistanda yüz bergen weqelerning Uyghurlarning siyasiy heriketlirige tesir körsitishidin endishe qilmaqta.Shuning üchün béyjing xelqara jemiyetning qandaq pozitsiyide bolushidin qet'iy nezer özbékistanning her qandaq basturush heriketlirini qollash qararigha kelgen.

Éniqsiz melumatlirigha qarighanda özbékistanda yüz mingdin artuq Uyghur ahalisi yashaydu. Özbékistanning xitay bilen bolghan hemkarliqining küchiyishige egiship, u jaydiki Uyghurlarning öz ana wetinige munasiwetlik siyasiy tüs alghan her qandaq pa'aliyetliri izchil cheklinip kelmekte. Özlirining Uyghurlarning démokratiye we insan heqlirini qoghdashni meqset qilghan heriketlirige yol qoyulmaydighanliqini körsetken tashkentlik bir Uyghur ziyaliysi kerimopning béyjing ziyariti bilen buningdin kéyin özlirining bu xil pa'aliyetlirining mutleq cheklinishidin endishe qilidighanliqini tekitlidi.

Xitay dölet re'isi xu jintaw ötken yili tunji qétim özbékistanni ziyaret qilghan hemde islam kerimop bilen Uyghur musteqilchilirige birlikte zerbe bérish mesilisini sözleshken bolup, ularning birleshme bayanatida atalmish "sherqiy türkistan térrorichilirigha birlikte qarshi turush " dégen nuqta otturigha qoyulghan. Shu chaghda xitay özbékistan'gha 3 milyon dollargha yéqin iqtisadiy yardem hemde özbékistanni öz ichige alghan ottura asiya memliketlirige 900 milyon dollar ösümsiz qerz béridighanliqini jakarlighan idi. (Ümidwar)