Xitayning közi qazaqistanda

2003-Yili 21-noyabirda, bir néfit ishchisi bügür nahiyisidiki "lunen" néfitliqida ishlimekte.AFP

Mol énérgiye menbesige ige ottura asiya we kawkaz rayonining yéqinqi yillardin buyan xitayning énérgiye we herbiy-siyasiy istratégiyisige muhim salmaqni igiliwatqanliqi mulahizichiler teripidin köp tekitliniwatqan nuqtilardin biridur.

Ottura asiya rayonidiki qazaqistan énérgiye zapisi jehettin bashqa rayonlargha nisbeten mol bolush shuningdek yene uning zéminining kengliki bilen xelq'araliq énérgiye toshush yollirini tutashturush jehettiki omining muhim bolushidek alahidilikliri billen xitayning bu memliket bilen bolghan köp tereplimilik hemkarliq munasiwetlirini kücheytish éhtiyajini qozghidi.

Qazaqistan-xitay siyasiy munasiwetliri xitay üchün qanchilik muhim bolsa, énérgiye sahesidiki hemkarliq we soda munasiwetlirimu shunchilik muhimliqqa igidur.

Qazaqistan xitayning rusiyidin qalsa ikkinchi soda shériki

Xitay qazaqistan bilen uzun chégrigha ige bolush bilen qazaqistanni özining ottura asiya rayonidiki eng chong soda shériki qilip tallighan bolup, xitay-qazaqistan sodisi yildin yilgha köpeygen. Ularning sodisi 2000-yili bir yérim milyard amérika dolliri bolsa, 2004¬yili töt yérim milyard dollardin éship ketken hemde bu yil téximu köpiyishke qarap yüzlen'gen. Netijide qazaqistan musteqil döletler hemdostluqidiki doletler ichide xitay bilen bolghan sodisi rusiyidin qalsa ikkinchi orun'gha ötken. Chünki xitay bilen rusiyining sodisi ötken yili 21 milyard dollar bolghan idi.

Qazaqistan analizchisi olég sidoropning " qazaqistan-xitay munasiwetlirining mesililiri we kélechiki" namliq maqaliside körsitilishiche, xitay ottura asiyada yüz bériwatqan weziyetlemi nezerge élip qazaqistan bilen yéqin iqtisadiy hemkarliq munasiwetliri élip barghan. Uning qazaqistan bilen bolghan munasiwetni kücheytishidiki yene bir seweb uning qazaqistan néftige bolghan qiziqishidur.Chünki bu xitayning iqtisadiy tereqqiyati bilen munasiwetlik bolup, xitayning énérgiyige bolghan éhtiyaji künsayin ashmaqta.

Qazaqistan néfiti xitay köz tikken eng muhim nishan

Olég sidoropning bayan qilishiche, 2004-yili qazaqistan bilen xitay arisidiki "atasu¬alataw" néfit turuba qurulushi bashlandi. Bu turuba yoli arqiliq 2006-yilidin étibaren qazaqistan xitaygha néfit mangduridu. Mölcherleshlerge qarighanda mezkur turuba liniyisi arqiliq her yili ottura hésab bilen 10 milyon tonnidin artuq néfit xitaygha toshulidiken. Bu ehwal rusiye bilen bolghan daching an'garskiy néfit turuba qurulush pilani buzulghandin kéyin ümidsizlen'gen xitaygha xoshalliq élip kelgen. Shu sewebtin bu yi 6- ayda xitay re'isi xu jintaw qazaqistanni ziyaret qilip, astana rehberlirige rehmet bildürüsh bilen qazaqistan bilen bolghan munasiwetni resmi istratégiyilik hemkarliq derijisige kötürgen idi.

Xitay téximu ilgiriligen halda qazaqistan néfit shirketlirining asasiy pay cheklirini sétiwélish bilen qazaqistanning néfit -énérgiye saheside üstünlükni igiliwélish shuningdek énérgiye menbelirini qolgha keltürüshke bésiwatqan zor qedemliri arqiliq yéqin kelgüside amérika, rusiye we iran hem bashqa memliketler bilen riqabetliship, ularning énérgiye menpe'etlirige tehdid sélishi mumkin.

Hemme qazaqistanning bu hemkarliqidin memnunmu?

Xitay-qazaqistan kop tereplimilik hemkarliq munasiwetliri ezeldinla qazaqistan siyaset we jama'et qatlimida oxshimighan pikirleri keltürüp chiqardi. Nazarbayew bashliq astana hökümet da'iriliri siyasiy jehettin jümlidin Uyghur mesilisi, énérgiye we soda munasiwetliri we bashqa jehetlerdin xitay bilen qoyuq munasiwet ornatsimu, lékin buninggha qarshi inkaslar küchlüktur.

Qazaqistanning xitayda turghan sabiq elchisi, ataqliq yazghuchi muxtar awizopning oghli murat awizop ependi xitay qazaqistan munasiwetliri heqqide maqale yézip, öz hökümitini xitay bilen bolghan munasiwette hoshyar bolushqa shundaq öz milliy we dölet ghorurini saqlap, hemmila ishta xitaygha yol qoymasliqqa dewet qilidu.

Murat awizop ependi shwétsiyide chiqidighan ottura asiya we kawkaziye namliq zhornalda élan qilghan mezkur maqaliside, qazaqistan -xitay munasiwetliridiki Uyghur amili heqqidimu toxtilip, xitayning gherbni tereqqi qildurush nami bilen Uyghur diyarigha téximu kop xitay yötkep, bu jaydiki ishlep chiqirish qurulush armiyisining adem sanini köpeytip hemde rayondiki iqtisadiy tereqqiyatini yuqiri kötürüsh bilen bu jayni kelgüside qazaqistanni öz ichige alghan etraptiki döletlerge kéngeymichilik qilish üchün baza qiliwatqanliqtek idiyini ilgiri süridu. Murat awizop ependi "xitayning tarixi shuni chüshendüriduki, bu ishlepchiqirishqa paydiliq bolghan yerlerni we tériqchiliq menbelirini igilesh üchün küresh qilish tarixidur" dep xulase chiqiridu öz maqaliside. (Ümidwar)