Uyghurlar öz yurtida kemsitilmekte
2007.04.18
Yéqinda Uyghur élide ziyarette bolghan bash shitabi hindunéziyidiki Asia Calling radi'o istansisi muxbiri Daniel Schearf Uyghur élidiki kechmishliri we körgen- anglighanliri asasida bir yürüsh mexsus xewerlerni ilan qilghan idi. Uning Uyghurlar heqqide ishligen xewerliri asasen, xitay kommunistik partiyisining atalmish az sanliq milletler siyasiti , Uyghur élide élip bériliwatqan yerliklerge paydisiz néfit we tebi'iy gaz qurulushi, Uyghur éli xelqlirining diniy erkinlikining boghuluwatqanliqi we Uyghur élide künsayin örlewatqan milly kemsitish mesililiri qatarliqlarni öz ichige alidu.
Aptorning milliy kemsitish heqqide yazghan maqalisi
Aptor, Uyghur élidiki milliy kemsitish hadisisi heqqide yazghan maqalisida, Uyghur élining xitay térritoriyisi ichidiki eng chong rayon ikenlikini qeyt qilish bilen bashlighan bolup, türkiy tilida sözleydighan Uyghur musulmanlarning bu rayon nopusining asasliq qismini teshkil qilidighanliqini tilgha alghan.
U Uyghurlarning milly kemsitilishke uchrash mesilisini , til- medeniyet jehette Uyghur éli xelqining xitay medeniyitini qobul qilishqa qistilishi, xizmet pursiti jehette, yerliklerning chetke qéqilishi qatarliq ikki chong terepke yighinchaqlighan.
Halbuki, - dep maqalisini dawamlashturidu aptor - dani'él sikarif, 1950 - yili xitay kommunistik partiyisi bu rayonni öz kontrolluqi astigha alghandin kiyin, hökümet xitay köchmenlirini bu rayon'gha seldek töküp, bu rayondiki bayliq menbiyi, din we medeniyetke nisbeten jiddiychilik peyda qildi.
Xitaylar yéngidin Uyghur élige kirgende
Aptor, Uyghur élide xitay tilining mejburiy oqutulushi heqqide toxtilip mundaq yazghan: " xitay kommunistik partiyisi Uyghur élige tunji kirgende yerliklerning qollishigha érishish üchün ularni öz ana tilini öginishke righbetlendürgen idi, lékin bu siyaset bir qanche yillar ilgiri özgertildi."
Aptor yene, xitay hökümitining Uyghur balilirigha xitayche ögitishni yeslidin bashlighanliqini qeyt qilip ötidu.
Derweqe xitay kommunistliri Uyghur élide öz hakimiyitini mustehkemlesh üchün deslepte bu jaydiki yerlik milletlerning milliy menpe'etige mu'eyyen derijide uyghun kélidighan - " jungxu'a xelq jumhuriyitidiki milletlerning hemmisi teng - barawerdur. Dölet herqaysi az sanliq milletlerning qanuniy hoquqigha we menpe'etlirige kapaletlik qilidu: herqaysi milletlerning barawerlik, ittipaqliq we öz - ara yardemlishish munasiwetlirini qoghdaydu... Herqaysi milletler özlirining til - yéziqini qollinish we rawajlandurush erkinlikige ige " dégen'ge oxshash siyaset we qanunlarni tuzup chiqqan idi.
Wahalenki, bu qanun belgilimilerning peqet qeghez yüzidiki nerse kebi mu'amilige uchrighanliqini xitay hökümitining 2002-yili Uyghur élidiki aliy mekteplerde Uyghur tilini emeldin qaldurush qararidin éniq körüwélishqa bolidu.
Xitayning Uyghurlagha yürgüziwatkan yengi siyasetliri
Hazir xitay hökümiti Uyghurche milliy ma'arip sistémisini xitaychilashturush da'irisini hetta dihqanlargha we yeslilergiche kéngeytiwatqan bolup , yéqindin béri Uyghur élidiki aqsuning bay nahyiside bashlan'ghan yéza yashliridin 10mingni"qosh til " boyiche terbiyilesh qurulushi, qeshqerdiki déhqanlargha xitayche ögitish herikiti maralbéshi we uchturpan nahiyiliride " qosh til" yeslilirining kéngiywatqanliqidin ibaret xewerler delillep turuptu.
"Mutexessislerning qarishiche" deydu aptor, "milliylarni xitayche öginishke qistash bolsa bir munazire telep qilidighan mesile, bu belgilimiler milliylargha xitay medeniyitini singdürüshni meqset qilghan bolup, medeniyet kop xilliqigha hörmet qilmighan". Maqalide yene, Uyghur élidiki xitay nopusining 1950-yilidiki 5 pirsenttin köpiyip hazirqi 40 pirsentke yetkenliki otturigha qoyulghan bolup, Uyghur élide xitay aqqunlarning shiddet bilen köpiyishi seweblik Uyghur élidiki yerlik xelqlerning xizmet tépishimu barghanche qiyinlishwatqanliqi tilgha élin'ghan.
Uyghurlarning xizmet tépishi toghrisida
Milliylarning xizmet tépish jehette kemsitilishke uchrishi hökümet organliridiki xizmet derijisidin bashlinidighanliqi, birmu milliyning melum bir organning partiye sékritarliqigha saylinalmaydighanliqi, hetta xotendiki bir xitayning paxta étizlirida gensudin kelgen medikar xitaylarning yamrap ketkenliki, uning yerlik Uyghurlardin birmu kishini yallimighanliqi aptorni bekmu ejeblendürgen.
U mundaq yazghan: " Uyghur rayoni xitaydiki atalmish aptonomiye rayonliridin biri bolup, bu rayondiki nopusning asasliq qismini teshkil qilghuchi étnik guruppa yerlik muhim hoquqlarni tutushi kérek idi, emma emeliyette bolsa kommunistik partiye teshkilatidiki yuqiri derijilik emeller, mektepler we sana'et tarmaqliridiki hoquqlarning hemmisini xitaylar tutidiken."
Aptor yene, Uyghur élide künsayin örlewatqan milliy kemsitish hadisilirige qarita Uyghurlarning bildürgen naraziliqliri we buninggha xitay hökümitining qayturghan inkasi az sanliq milletler bilen xitaylar arisida ishenmeslikni keltürüp chiqarghanliqini körsitip ötken. Uningdin bashqa, biz yéqinda Uyghur élidin alghan téléfun uchurliridimu yerlik amma xitaylarning Uyghurlarni kemsitish xahishining barghanche éghirliship ochuq - ashkara élip bériliwatqanliqini inkas qilghan idi.
Uyghur közetküchilerning qarishiche, derweqe , Uyghur élide Uyghur we bashqa xitay bolmighan milletlerning herxil siyasiy we ijtima'iy sewebler tüpeyli chetke qéqilishi we kemsitilishke uchrishi barghanche éghirlishiwatqan bolup, bu milliy ziddiyetlerning téximu ötkürlishishini keltürüp chiqiridiken. (Jüme)
Munasiwetlik maqalilar
- Kim kimning düshmini?
- Uyghur élide, "2007 - yilliq bahar shamili" Uyghurlargha éghir ishsizliq aqiwetini élip kelmekte
- Uyghur élidiki ish pursetlirige kimler ige bolmaqta ?
- Uyghur aptonom rayonida Uyghurlar xitaylar teripidin éghir derijide milliy kemsitishke uchrimaqta
- Manju tili öz yurtlirida yoqitilghan bolsimu, emma Uyghur yurtlrida tereqqi qiliwatidu
- Ottura asiyadiki Uyghurlar - özbékistan Uyghurlirining teqdiri (2)
- Uyghur milliy ma'aripida ma'aripning xitaychilishishigha egiship shekilwazliq haletliri peyda bolmaqta
- Xitay ölkiliride shinjang toluq ottura sinipi échish - xitayning shinjangning muqimliqini ishqa ashurush istratégiyisining bir qismi
- Xitay hökümiti az sanliq millet balilirini xitayche oqutidighan toluq ottura siniplirini yenimu kéngeytmekte
- Pichan nahiyisidiki Uyghur qizlar xitay ölkiside qandaq aqiwetlerge duch kélidu ?