Sowét ittipaqi qandaq qilip, xitayning wyétnamgha hujum qilishini toxtatti?

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

1979 - Yili 2 - ayning 16 - küni kéchide xitay azadliq armiyisi wyétnamgha qaratqan keng kölemlik herbiy hujumini bashlap, etisi tang seherde wyétnam qoshunlirining asasliq mudapi'e liniyilirini bösüp tashlash bilen wyétnam chégrisining ichkiri qisimigha qarap shiddet bilen ilgirileshke bashlighan hemde qisqighina 20 kün ichide wyétnamning xéli köp qisimini ishghal qilghan bolsimu, biraq 5 - mart küni béyjing birdinla hujumni toxtitip chékinishni qarar qilghan. Pütün dunya buningdin heyranliq hés qilishqan bolup, buningdiki tüp seweb zadi néme? dégen so'alning qoyulushi tebi'iy idi.

Yéqinda moskwada chiqidighan " hawa we alem boshluqi mudapi'esi " dep atalghan herbiy ishlar zhurnilida rusiye herbiy ishlar mutexessisi, herbiy penler doktori wladimir sumarkopning " 1979 - yili sowét ittipaqi qandaq qilip xitayning wyétnamgha qilghan hujumini toxtatqan ? " dégen témida bir parche arxiplar asasida yazghan maqalisi élan qilindi.

Bu maqale eyni waqittiki sowét ittipaqi kompartiyisi merkiziy komitétining arxip höjjetliri asasida teyyarlan'ghan bolup, xitay azadliq armiyisining wyétnamgha élip barghan hujumini sowét ittipaqining toxtitip qoyghanliqini pakitlar asasida otturigha qoyidu.

Xitay wyétnam urushi üchün zor sanda esker teyyarlighan

Rusiye herbiy penler alimi sumarkopning öz maqaliside bayan qilishiche, sowét –xitay munasiwetliri jiddiy hésablinidighan 1978 - yili béyjing rehberliri wyétnamgha her xil shekilde herbiy,siyasiy bésimlarni körsetti. 1978 - Yili kambodzhadiki wetenperwerler küchliri wyétnam hökümitining qollishi bilen xitayperes polpotta hakimiyitige qarshi hujum qozghighandin kéyin xitay hökümiti wyétnamgha qaratqan bésimini téximu kücheytti. Xitay hökümiti xanoydiki herbiy wekilini chaqirtiwaldi hemde elchixana xadimlirining köp qisimini qisqartti. Ikki terep arisidiki kélishimni chetke qayrip qoyup, wyétnamgha qaratqan iqtisadiy yardemlerni toxtatti we tömür yol qatnishini üzüwetti shuning bilen bir waqitta yene 1978 - yili öktebir we noyabir aylirida manéwir ramkisi astida xitay merkiziy rayonidin 9 diwiziye qoshunni chégragha toplidi, 1979 - yili yanwar éyining béshida wyétnamgha hujum qozghash üchün herbiy teyyarliqni téximu kücheytip, bu herbiy heriketke 29 diwiziye teyyarlidi. Shundaq qilip, 14 - féwral küni xitay kompartiyisi merkiziy komitéti wyétnamgha herbiy hujum qozghashni qarar qildi.

Xitay azadliq armiyisi zor qarshiliqlarha duch kelgen

Rusiye herbiy ishlar alimi sumarkopning bayan qilishiche, 17 - féwral küni 30 - 35minutqa sozulghan zembirek bilen topqa tutushtin kéyin, xitay armiyisi wyétnam - - xitay chégrisidiki 20 nechche nuqtini bösüp ötti. Xitay azadliq armiyisining ka'obang we langshen qatarliq rayonlargha qaratqan hujumliri zor bolup, bu jaylarni ishghal qilip, 45 - 50 kilométir ichkirilep kirishke muweppeq boldi. Biraq, bashqa liniyilerde xitay azadliq armiyisi wyétnam armiyisining mudapi'esini bösüp ötelmidi. Mangkey liniyisidiki jengde xitay armiyisi qattiq qarshiliqlargha duch kélip, bir hepte ichide aran 2 - 4 kilométrla ilgiriyelidi hemde qaytidin öz chégrisi ichige chékindürüldi.

Sumarkopning otturigha qoyushiche, bu waqittiki béyjing rehberlirining oyi, sowét ittipaqi meydan'gha chüshüp, buninggha arilishishtin ilgiri wyétnam armiyisini gumran qilip, kambod@jadiki weziyetni özgertish idi. Bu chaghdiki herbiy heriket éghir tüs alghan bolup, xitay hökümitining aldigha ya urushni toxtitip, qoshunlirini chékindürüsh yaki bolmisa, mezkur" chégra toqunushini" keng kölemlik resmiy urushqa aylandurush qoyuldi. Eger bu urush kéngeyse, moskwa bilen xanoyning kélishimige bina'en xitay sowét ittipaqi hem wyétnamdin ibaret ikki septe urush qilishqa mejbur bolup qalatti.

Netijide, xitay hökümiti derhal wyétnam hökümitige söhbet ötküzüsh teklipini berdi, béyjing rehberlirining meqsiti xanoy rehberlirini özlirining shertlirige köndürüsh arqiliq weziyetni muqimlashturushin ibaret idi. Biraq, wyétnam hökümiti xitayning söhbet telipini qet'iy ret qildi.

Moskwa derhal herbiy bésim körsitish taktikisi qollandi

Rus mutexessisi sumarkopning bayan qilishiche, weziyetni közitip turghan moskwa xitaygha qarshi herbiy heriket qollanmastin belki, herbiy küchini namayish qilish arqiliq tinchliq ornitish taktikisini qollandi.

Sowét ittipaqi kompartiyisi merkiziy komiteti xitay bilen chégrilinidighan rayonlarda we mongghuliyide hem,tinch okyan rayonida herbiy manéwir ötküzüshni qarar qildi. Bu herbiy manéwir 12 - martin bashlinip, 26 - martqiche dawamlashqan bolup, 200 mingdin artuq esker, 2600 tanka, 900 ayropilan we 80 paraxot manéwirgha qatnashturuldi. Moskwa peqet herbiy manéwir ötküzüpla qalmastin belki, barliq qoshunlarni urush halitige kirgüzüp, zapastiki eskerlerdin 50 mingni yighdi hemde xelq igilikige ishlewatqan aptomobillardin besh mingni herbiy ishlar üchün ishlitishke saldi. Shundaq qilip, jemiy 13 ming mashina ishqa sélindi.

Eng zor herbiy manéwir mongghuliyide élip bérilghan bolup, buninggha alte motorlashqan diwiziye we tanka diwiziyisi qatnashturuldi. Buning üchi sibiriyidin yötkep kélindi. Buningdin bashqa mezkur jumhuriyette turiwatqan ikki brigade qoshun, üch hawa armiye diwiziyisi hem bashqa qisimlarmu manéwirgha qatnashturuldi.

12 - Martin 26 - martqiche bolghan ariliqtiki herbiy manéwir yen yiraq sherqte ötküzülgendin bashqa Uyghur éli bilen chégrilinidighan sherqiy qazaqistandimu élip bérilghan bolup, buninggha bir qanche hawa armiye qoshuni,, chégra mudapi'e qisimliri hem bashqa xildiki herbiy qoshunlar qatnashti. Uyghur élini asasiy nishan qilghan sowét armiyisining türkistan herbiy rayoni 20 ming ademni herbiy sepke toluqlap, taki wyétnam urushi axirliship, 1979 - yili dékabirgha qeder herbiy manéwirlarni dawamlashturdi.

Sowét hökümiti yene tula rayonidiki parashotchilar diwiziyisini xitay bilen chégra chita rayonigha yötkep keldi. Ukra'iniye hem bélorusiyidiki hujumchi ayropilanlar polklirimu mongghuliyige yötkep kélinip, manéwirgha qatnashturuldi.

Sowét ittipaqi wyétnamghimu herbiy yardem berdi

Rus alimi sumarkopning bayan qilishiche, sowét ittipaqi hökümiti quruqluqtin xitaygha herbiy bésim körsitipla qalmastin belki, xitay bilen chégrilinidighan jenubiy junggo déngizi, sherqiy junggo déngizigha sowét ittipaqining tinch okyan filotining 50 dane paraxodini ewetti. Bulardin bashqa yene 6 dane su asti paraxodi heriket qildi. Primorskiy rayonigha bolsa, dengiz armiyisining parashutchi qisimliri orunlashturuldi. Sowét qoshunliri herbiy manéwir jeryanda 1000 danidin artuq rakéta we hawadin qoyup bérilidighan bombilarni atti hemde zor miqtdarda iqtisadiy we herbiy chiqim serp qildi.

Sowét hökümiti bir tereptin xitay bilen chégrilinidighan jaylarda herbiy manéwir ötküzse, yene bir tereptin wyétnamgha déngiz yoli arqiliq 400 dane zembirek we minamyot, 100 dane zént top, 400 dane zént toplarni toshuydighan üsküne hem uning minglighan rakéta oqliri hemde 800 dane tanka étish qorali we 20 dane hujumchi ayropilan yötkep keldi. Shuningdek 400 dane tanka we herbiy mashinilarni élip kélip wyétnam armiyisige tapshurdi.. Sowét toshughuchi ayropilanliri her qaysi urush seplirige qoral –yaraq hem esker toshush wezipisini orunlidi.

Xitayning hujumlirini toxtitishidiki bir qanche amillar

Rusiye herbiy ishlar mutexxesisi wladimir sumarkopning qarishiche, xitay rehberliri közligen siyasiy meqsitige yételmey, 1979 - yili,5 - mart küni wyétnamdiki qoshunlirini chékindürüshni qarar qildi. Buninggha bir qatar siyasiy we herbiy amillar seweb boldi. Bularning ichidiki asasliqliri xanoyning moskwa tereptin qet'iy we küchlük qollashqa érishkenliki hemde moskwaning derhal urush toxtitishni telep qilishi, sowét ittipaqining sherqte élip barghan herbiy pa'aliyetliri shuningdek béyjing rehberlirining ichki qisimidiki toqunush jeryanida körülgen pikir ixtilapliri we bashqilardur.

Aptor yene bashqa muhim amillar süpitide yene wyétnam xelqi we armiyisining qattiq qarshiliq körsitip, xitay armiyisini zor chiqimgha uchritishi, xitay armiyisi qomandanliq sistemisining herbiy –taktika jehettiki xamliqi hemde herbiy qoral - yaraq, herbiy téxnika bilen teminleshtiki qiyinchiliqlar we bashqilarnimu körsitidu.

Aptorning yeküniche, ene shundaq moskwaning küchlük herbiy bésimi we bashqa amillar tüpeylidin xitay öz qoshunlirini wyétnamgha ichkirilep kirgüzüshtin toxtitishqa hemde 20 - marttin étibaren qoshunlirini chékindürüshke bashlashqa mejbur bolghan. (Ümidwar)