Хитай һөкүмитиниң уйғур елидики хитайлаштуруш сиясити

Йеқинқи бир нәччә йиллардин буян чәтәл мәтбуатлирида уйғурларға аит мақалиләр арқа-арқидин елан қилинип, хитай һөкүмитиниң уйғур елидә йүргүзиватқан сиясәтлири вә бу йәрдә яшаватқан уйғурлар башчилиғидики һәрқайси азсанлиқ милләтләрниң нөвәттики вәзийити тонуштурулди.

Буниң арисида -27 авғуст күни" иқтисатшунаслар гезити" дә елан қилинған " шинҗаңдики хитайлишиш" дигән темидики бир парчә мақалә дәл хитай һөкүмитиниң уйғур елидә йүргүзиватқан хитайлаштуруш сияситини паш қилди.

Аптор уйғур елиниң қәшқәр шәһирини зиярәт қилип өз көзи билән көргәнлиригә асасән бу мақалини йезип чиққан болуп, мақалисиниң бешидила қәдимдин буян мусулман түркләр яшап кәлгән бу зиминниң нөвәттә барғансери хитайниң шаңхәй, шенҗен шәһәрлири билән һечқандақ пәрқләнмәйдиған болуп қеливатқанлиқини, һәтта уйғурларниң мәдәнийәт йүрики һесаблинидиған қәшқәр шәһириниңму хитайниң йеңи шәкилдики қурулушлири билән тошуп, әслидики өзигә хас пуриқи вә қәдимийликини йоқутиватқанлиқини язиду.

Уйғурлар өз юртиниң вәйран боливатқанлиқиға һәсрәт чәкмәктә

Мақалида йәнә, қәшқәрдики уйғурларниң өзлириниң қәдимқи кона хиш өйлири алдида олтуруп, ишик алдилиридики қурулуш селиш үчүн коланған чоңқур азгалларға қарап өз юртиниң вәйран боливатқанлиқиға һәсрәт чекиватқанлиқи йезилған. Аптор хитай һөкүмитиниң бу йәрдики уйғурларниң наразилиқиға қаримастин вә уларға һечқандақ мувапиқ төләм бәрмигән әһвал аситидила уларни өйлиридин мәҗбурий көчүрүп, униң орниға сода сарийи һәтта хитай аққунлири үчүн туралғу җай селип бериватқанлиқини язиду.

Мақалида илгири сүрилишичә, уйғурелидә һазир уйғурларниң нопуси билән хитай нопуси оттурисида алмишиш йүз бәргән болуп, хитай өзиниң статистикилириға асасланғанда, йеқинда хитайниң нопуси наһайити тез сүрәттә ешип уйғурларниң икки һәссигә йәткән. Әлбәттә буниңда техи уйғур елигә хизмәт тепишқа келип бу йәрдин мәңгү чиқип кәтмәйдиған нәччә онмиңлиған аққун хитайларни һесаблиғини йоқ.

Америка майәми университетиниң сиясәт факолтити профиссори вә уйғур ишлири мутәхәсиси доктур җун җейер ханим бу һәқтә радиомизниң зияритини қобул қилип, хитайниң уйғур елини хитайлаштурушни узундин буян башлиғанлиқини билдүрди:

" Мениңчә бу хели бурун башланған. Һәтта хитай һөкүмити уйғур вә қазақ қатарлиқ аз санлиқ милләтләрни хитайчә үгинишкә қистап, уларниң тилини йоқутушқа тиришти. Адәттә бу хил һәрикәт- бир милләтни ютувелиш дәп атилиду. Бәзи кишиләр хитайчини үгәнгәндә заманға маслашқили яки билим вә йеңилиқни тез игәллиги болиду дәп қарайдикән. Лекин бундақ әмәс, бир милләт өз тилини йоқатқандин кейин асанла өз мәдәнийитиниму йоқитиду. Әгәр уйғурлар мәдәнийитини йоқатса, уларниң хитай билән нимә пәрқи болиду. У чағда хитайму уйғурларни асимлатсийә қилиш мәқситигә йәткән болмамду?!"

Бир милләт өз тилини йоқатқандин кейин асанла өз мәдәнийитиниму йоқитиду

Хитай һөкүмитиниң уйғур елидә йүргүзиватқан хитайлаштуруш сиясити һәққидә елан қилинған мақалида аптор йәнә, қәшқәрдики венҗо меһманханисиға қилған зияритини тилға елип, бу йәрдә пүтүн хитай содигәрлириниң тиҗарәт елип баридиғанлиқи һәмдә бу хитайлар йәрлик һөкүмәт тәрипидин алаһидә етибар имтиязиға игә болуп, уйғур тиҗарәтчилири билән болған риқабәттә үстүнлүккә еришивалғанлиқи көрситилгән. Шундақла мақалида " қәшқәрдики уйғурларниң өйлири орниға хитай үчүн селинған өй вә ишханилар чүшкән." Дәп йезилған.

Хитайниң уйғур елидә елип барған қаттиқ қоллуқ сиясити уйғурларни туюқ йолға башлап қойиду

Доктор җун җейер ханим, хитайниң уйғур елидә елип барған қаттиқ қоллуқ сияситиниң уйғурларни туюқ йолға башлап қойидиғанлиқини һәтта демократийә вә әркинликни сөйидиған һәм ғәрипни яқлайдиған уйғур яшлириниму радикал ислам йолиға мәҗбурлап қойидиғанлиқини илгири сүрди. У йәнә, уйғурларниң нөвәттә қилидиған әң муһим ишиниң бирлишип, хитайниң бастуруш сиясәтлиригә қаршилиқ билдүрүш вә өз мәдәнийитини күчиниң беричә сақлашқа тиришиш икәнлигини билдүрди:

" Мениңчә улар күчиниң беричә хитайни, уйғурларниң өз мәдәнийитини сақлишиға йол қоюшқа қистиши керәк һәмдә өзлириму мәдәнийәт вә өрп-адитини сақлашта чиң туруши керәк. Чүнки бир милләтниң мәдәнийитиниң қанчилик өзгиришини шу милләт өзи бәлгиләйду. Шуңа уйғурлар буниңда алдирапла тән бәрмәстин һәммиси бирликтә һәрикәт қилиши керәк дәп қараймән."

Җейер ханим сөзидә йәнә, хитайниң нөвәттики хәлқара террорлуққа қарши көрәшни уйғурларни бастуруштики йәнә бир хил қорал қиливатқанлиқини әйипләп, хәлқара җәмийәтниң бу мәсилидә хитайға техиму көп бесим ишлитиши зөрүр икәнликини билдүрди. (Пәридә)