Xitay hökümitining Uyghur élidiki xitaylashturush siyasiti

Yéqinqi bir nechche yillardin buyan chet'el metbu'atlirida Uyghurlargha a'it maqaliler arqa-arqidin élan qilinip, xitay hökümitining Uyghur élide yürgüziwatqan siyasetliri we bu yerde yashawatqan Uyghurlar bashchilighidiki herqaysi azsanliq milletlerning nöwettiki weziyiti tonushturuldi.

Buning arisida -27 awghust küni" iqtisatshunaslar géziti" de élan qilin'ghan " shinjangdiki xitaylishish" digen témidiki bir parche maqale del xitay hökümitining Uyghur élide yürgüziwatqan xitaylashturush siyasitini pash qildi.

Aptor Uyghur élining qeshqer shehirini ziyaret qilip öz közi bilen körgenlirige asasen bu maqalini yézip chiqqan bolup, maqalisining béshidila qedimdin buyan musulman türkler yashap kelgen bu ziminning nöwette barghanséri xitayning shangxey, shénjén sheherliri bilen héchqandaq perqlenmeydighan bolup qéliwatqanliqini, hetta Uyghurlarning medeniyet yüriki hésablinidighan qeshqer shehiriningmu xitayning yéngi shekildiki qurulushliri bilen toshup, eslidiki özige xas puriqi we qedimiylikini yoqutiwatqanliqini yazidu.

Uyghurlar öz yurtining weyran boliwatqanliqigha hesret chekmekte

Maqalida yene, qeshqerdiki Uyghurlarning özlirining qedimqi kona xish öyliri aldida olturup, ishik aldiliridiki qurulush sélish üchün kolan'ghan chongqur azgallargha qarap öz yurtining weyran boliwatqanliqigha hesret chékiwatqanliqi yézilghan. Aptor xitay hökümitining bu yerdiki Uyghurlarning naraziliqigha qarimastin we ulargha héchqandaq muwapiq tölem bermigen ehwal asitidila ularni öyliridin mejburiy köchürüp, uning ornigha soda sariyi hetta xitay aqqunliri üchün turalghu jay sélip bériwatqanliqini yazidu.

Maqalida ilgiri sürilishiche, Uyghur'élide hazir Uyghurlarning nopusi bilen xitay nopusi otturisida almishish yüz bergen bolup, xitay özining statistikilirigha asaslan'ghanda, yéqinda xitayning nopusi nahayiti téz sür'ette éship Uyghurlarning ikki hessige yetken. Elbette buningda téxi Uyghur élige xizmet tépishqa kélip bu yerdin menggü chiqip ketmeydighan nechche onminglighan aqqun xitaylarni hésablighini yoq.

Amérika may'emi uniwérsitétining siyaset fakoltiti profissori we Uyghur ishliri mutexesisi doktur jun jéyér xanim bu heqte radi'omizning ziyaritini qobul qilip, xitayning Uyghur élini xitaylashturushni uzundin buyan bashlighanliqini bildürdi:

" Méningche bu xéli burun bashlan'ghan. Hetta xitay hökümiti Uyghur we qazaq qatarliq az sanliq milletlerni xitayche üginishke qistap, ularning tilini yoqutushqa tirishti. Adette bu xil heriket- bir milletni yutuwélish dep atilidu. Bezi kishiler xitaychini ügen'gende zaman'gha maslashqili yaki bilim we yéngiliqni téz igelligi bolidu dep qaraydiken. Lékin bundaq emes, bir millet öz tilini yoqatqandin kéyin asanla öz medeniyitinimu yoqitidu. Eger Uyghurlar medeniyitini yoqatsa, ularning xitay bilen nime perqi bolidu. U chaghda xitaymu Uyghurlarni asimlatsiye qilish meqsitige yetken bolmamdu?!"

Bir millet öz tilini yoqatqandin kéyin asanla öz medeniyitinimu yoqitidu

Xitay hökümitining Uyghur élide yürgüziwatqan xitaylashturush siyasiti heqqide élan qilin'ghan maqalida aptor yene, qeshqerdiki wénjo méhmanxanisigha qilghan ziyaritini tilgha élip, bu yerde pütün xitay sodigerlirining tijaret élip baridighanliqi hemde bu xitaylar yerlik hökümet teripidin alahide étibar imtiyazigha ige bolup, Uyghur tijaretchiliri bilen bolghan riqabette üstünlükke érishiwalghanliqi körsitilgen. Shundaqla maqalida " qeshqerdiki Uyghurlarning öyliri ornigha xitay üchün sélin'ghan öy we ishxanilar chüshken." Dep yézilghan.

Xitayning Uyghur élide élip barghan qattiq qolluq siyasiti Uyghurlarni tuyuq yolgha bashlap qoyidu

Doktor jun jéyér xanim, xitayning Uyghur élide élip barghan qattiq qolluq siyasitining Uyghurlarni tuyuq yolgha bashlap qoyidighanliqini hetta démokratiye we erkinlikni söyidighan hem gheripni yaqlaydighan Uyghur yashlirinimu radikal islam yoligha mejburlap qoyidighanliqini ilgiri sürdi. U yene, Uyghurlarning nöwette qilidighan eng muhim ishining birliship, xitayning basturush siyasetlirige qarshiliq bildürüsh we öz medeniyitini küchining bériche saqlashqa tirishish ikenligini bildürdi:

" Méningche ular küchining bériche xitayni, Uyghurlarning öz medeniyitini saqlishigha yol qoyushqa qistishi kérek hemde özlirimu medeniyet we örp-aditini saqlashta ching turushi kérek. Chünki bir milletning medeniyitining qanchilik özgirishini shu millet özi belgileydu. Shunga Uyghurlar buningda aldirapla ten bermestin hemmisi birlikte heriket qilishi kérek dep qaraymen."

Jéyér xanim sözide yene, xitayning nöwettiki xelq'ara térrorluqqa qarshi köreshni Uyghurlarni basturushtiki yene bir xil qoral qiliwatqanliqini eyiplep, xelq'ara jem'iyetning bu mesilide xitaygha téximu köp bésim ishlitishi zörür ikenlikini bildürdi. (Peride)