Mutexessislerning yaponiye mudapi'e nazariti doklati heqqidiki qarashliri


2006.03.30
Chinese_paramilitary_soldie.jpg
2006-Yili 17-mart küni xitay eskerliri nenjingda meshqte. AFP

Yaponiye döletlik mudapi'e tetqiqat instituti düshenbe küni élan qilghan" sherqiy asiya istiratégiye omumiy chüshenchisi" namliq doklatida, xitayning téz sür'ette herbiy küchini zamaniwilashturiwatqanliqi bolupmu yadro qoral we balistik bomba jehettiki qabiliyitini alahide kücheytkenliki körsitilgen.

Xitayning sherqiy asiyagha élip kélidighan tehditi ochuq sherhlen'gen

Doklatqa éytilishiche, xitay teywenni birlikke keltürüsh nuqtisidin chiqish qilip, herbiy maniwérlardin tejribe toplawatqan bolup, nurghun küzetküchiler, nöwette ikki qirghaqning herbiy tengpungliqi buzulup, xitayning barghanséri küchlük orun'gha ötiwatidu dep qarimaqta. Doklatta tekitlinishiche, ikki qirghaq munasiwitining jiddiy bolishi, hemde xitayning teywen'ge qoral küchi ishlitish éhtimalliqi heqqide bésim ishlitishi sherqiy asiyadiki muqimsizliqni keltürüp chiqiridighan eng muhim amillar hésablinidu.

Amérika kaliforniye shitatidiki montéréy xelq'ara mesililer tetqiqat institutidiki yuqiri derijilik tetqiqatchi xadim doktur jing dung yüenning bildürüshiche, yaponiyining ilgiri élan qilghan doklatlirigha qarighanda, bu doklatta yaponiyining qarishidiki xitayning sherqiy asiya bixeterlikige élip kélidighan tehditi téximu ochuq sherhlen'gen.

U mundaq dédi: "ilgiri, yaponiye xitayning herbiy tereqqiyatining her qaysi tereplirini tilgha alghanda, peqet omumyüzlük, absitraktla tilgha élip ötetti. Hazir bolsa barghanséri roshenlishiwatidu. Buning sewebi yaponiye bilen amérikining herbiy ittipaqliqi bu mesililerde meydanini éniqlashturiwatidu. Ular élan qilghan birleshme bayanatidimu, teywen boghizining bixeterlikini ularning ortaq mudapi'e nishanlirining biri qilip körsetken"

Xitayning herbiy xirajitini toxtimay ashurushi kishini guman'gha salidu

Amérika mey'amiy uniwérsitétining siyaset proféssori jun jü'eyér xanim, yaponiye döletlik mudapi'e tetqiqat instituti teripidin élan qilin'ghan bu doklatning yaponiyining xitaygha bolghan endishe keypiyatlirini ekis ettüridighanliqini bildürdi: u mundaq dédi"

"Méningche, yaponiyining xitayni bu rayondiki muqimsizliqni keltürüp chiqiridighan amil dep qarashqa heqliq sewebliri bar . Xitay muhit bulghinishi shunchilik éghirlashqan, nurghunlighan ishsizlar yardemge jiddiy éhtiyajliq boliwatqan, dawalinish sistémisi qatarliq nurghun saheler pulgha jiddiy éhtiyajliq boliwatqan, uning üstige, dunyada héchqaysi dölet xitaygha tehdit salmighan ehwalda, her yili herbiy xirajitini toxtimay ashuriwatidu. Yaponiye elwette, xitayning herbiy zamaniwilashturushining meqsiti melum terepke hujum qilish dégen yekünni chiqiridu".

Ikki dölet arisida chüshinish kem

Amérika jorj washin'gton uniwérsitétida waqtinche ders bériwatqan, xelq'ara munasiwetler proféssori maykil yaxuda yaponiyining xitaydin jiddiylishishining küchiyishining sewebi ikki dölet otturisida chüshinish hasil qilishning kemchillikini körsetti. U xitay hökümitining yaponiye bash ministiri koyzomi texittin chüshkendin kéyin, uning warisi bilen alaqe qilishni ümid qilmaqta. Ikki dölet rehberliri bir birige yol qoymay, purset tapsila öz ara eyiblimekte. U mundaq dédi:

"Yaponiye bilen xitay dölet bixeterlik saheside öz ara alaqe ornitish boshluqini izdimidi. Netjide bir terep birer ish qilsila, qarshi terep eyibleshke chüshüp kétidu. Yaponiye we xitay öz ara chégra ixtilapni, sherqiy déngizdiki tebi'iy gaz ixtilapi, koyzomining yasukuni buzruhgahini tawab qilishi qatarliq bir qatar mesililerni hel qilish yolini tapalmidi. Shuning bilen bir waqitta, xitay yaponiye déngiz armiyisining zoriyiwatqanliqigha diqqet qilsa, yaponiye xitay paraxutlirining yaponiye déngiz teweliki boylirida charlap yürüshige diqqet qiliwatidu. Ikki dölet arisida alaqe, chüshinish bolmighandin kéyin, kona ixtilaplar ketmey turup, yéngi ixtilaplar kötürülüp, ikki dölet munasiwiti barghanséri nacharlashti".

Uning bildürüshiche, ikki dölet nöwette tarixta ezeldin körülmigen bir tarixiy dewrde turmaqta. Yeni ikkila dölet oxshashla küchlük bolup, ikkila dölet özlirining bu küchlük qoshnisi bilen alaqe qilish tejribisi kemchil bolmaqta. Ikki dölet xelqiningmu düshmenlik keypiyatliri ulghuyiwatqan bolup, bu ikki dölet rehberlirini ikki terep munasiwitini bir terep qilghanda intayin éhtiyatchan qilip qoymaqta.

Yaponiye döletlik mudapi'e tetqiqat instituti élan qilghan bu doklatta, xitayning nöwette yaponiyige qaratqan siyasiti, bir tereptin ikkinchi dunya urushidiki tarixiy mesililerni qattiq tenqid qilish , yene bir tereptin yaponiyige ehmiyet bérish siyasitini özgertmesliktin ibaret dep körsitilgen. Doklatta éytilishiche, bu xujintaw hakimiyiti ichide yaponiyige qandaq siyaset yürgüzüsh mesilide ixtilap bolushi mumkin iken.

Yaponiye döletlik mudapi'e tetqiqat instituti 1997 - yilidin bashlap " sherqiy asiya istiratégiye omumiy chüshenchisi" doklatini élan qilghan, uningda asasliqi sherqiy asiyadiki istiratégiyilik muhit we uninggha alaqidar özgürüshlerni mulahize qilinidu. Mezkur institot, doklatning mezmuninining tetqiqatchilarning köz qarishi bolup, yaponiye dölet mudapi'e ministirliqigha wakaletlik qilmaydighanliqini bildürdi. (Arzu)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.