Xitayda milliy ziddiyetler kücheymekte


2004.11.05

Hemmizge melum bolghinidek, xitaydiki % 93 nopusni igelleydighan xitaylar bilen 55 az sanliq millet otturisidiki munasiwet, xitayning jem'iyet muqimliqi,dölet birliki we xitay koministik hakimiyitining mewjütliqigha tehdid élip kélidighan sezgür mesile bolup hisablinidu.

Ötken hepte xénende qatnash weqesi sewebidin kélip chiqqan keng kölemlik tungganlar we xitaylar arisidiki toqunush, xitaydiki ishsizlik éghirlishiwatqan, bay- kembeghellik perqi zoriyiwatqan bir weziyette, milliy ziddiyetning barghansiri küchiyip,ashkara otturigha chiqiwatqanliqining ipadisi dep qaralmaqta.

Amérika mey'amiy unwérsitéti siyasiy fakoltitining proféssori, xitaydiki az sanliq milletler ishliri tetqiqatchisi jun jüey'ér xanim, qatnash weqesining milliy toqunushni keltürüp chiqirishigha tungganlar bilen xitaylar otturisidiki bir birige naraziliq tuyghusining küchlükliki seweb bolghanliqini bildürdi:

ـ Qatnash weqeside ademning ölishi heqiqeten échinishliq bir ehwal. Emma bundaq bir qatnash weqesi adette peqet kishilerde ghezep- nepretni qozghaydu. Chong kölemlik zurawanliq toqunushlarning kélip chiqishigha seweb bolalmaydu. Shonga méningche bu weqe tungganlar bilen xitaylar otturisida öz- ara ishenmeslik we naraziliq keypiyatining küchlüklikini namayen qilip béridu.

Proféssor jun jüey'ér yene xitaydiki milliy toqunushni keltürüp chiqarghan asasliq sewebning xitay hökümitining milliy siyasiti ikenlikini bildürüp, mundaq didi:

ـ Méningche xitaydiki milliy toqunushning kélip chiqishidiki seweb, az sanliq milletler, jem'iyettiki menpe'etning hemmisini xitaylar élip ketkendek, özliri xitaydiki menpe'et séstimisining sirtida qaldurulghandek, chetke qéqilghandek his qilidu. Yene bir tereptin xitay hökümiti ularning medeniyitini qattiq kontrol qilip, nurghun xitaylarni az sanliq millet rayunlirigha ewetip, ularning medeniyitini yoqutushqa uruniwatidu.

Naraziliq keypiyatlar kücheymekte

En'giliye b b s radi'o- télwéziyisining amérika worwék unwérsitétining sherqiy asiya ishliri mutexessisi pitir firdinantning sözini neqil keltürishiche, yéqinqi yillardin boyan xitaydiki iqtisadiy we ijtima'iy islahat netijiside ilgirki milliy munasiwetler özgergen.

Xitay merkizi hökümiti islahatta bir qisim hoqoqlarni her qaysi ölkilik hökümetke ötküzüp bergendin kiyin, yerlik hökümetler az sanliq milletlerge étibar bérish siyasetlirige sel qarighan. Bu az sanliq milletlerdiki naraziliq keypiyatlarning küchiyishini keltürüp chiqarghan.

Buningdin srt, xitaylar az sanliq milletlerge bir tereplime qarashta bolup, her qandaq xitay bolmighan milletni xitayning dölet birlikige tehdid élip kélidu dep qarap, chetke qaqqan.

En'giliye b b s radi'o tilwiziyisining xewiride éytilishiche, bolupmu Uyghur éli we tibette milliy ziddiyetler hemmidin ötkür bolup, xitay köchmenlerning bu rayunlargha keng kölemde éqip kirishi we shundaqla Uyghurlar we tibetlerning xitay tilini üginishke mejbur qilinishimu bu xil ziddiyetlerning küchiyishige yol achqan.

Milliy ziddiyetni hel qilishning yolliri

Xitay ishliri mutexessisi jun jüey'ér xanim, xitay hökümitining nöwette milliy tuqunushni hel qilishqa amalsiz qalghanliqini bildürüp, mundaq didi:

ـ Xitay hökümiti hazir özimu milliy ziddiyetlerni qandaq hel qilishni bilelmeywatidu dep qaraymen. Xitay hökümiti az sanliq milletlerge bolghan basturushni kücheytey dise, az sanliq milletlerning xitaygha téximu qarshi chiqip, öz tili we medeniyitide téximu ching turidishidin endishe qilidu. Biperwaliq qilay dise, bolupmu Uyghurlarning öz medeniyitini tereqqiy qildurup, yashlarni terbiyilep chiqip, xitay hökümitige qarshi qozghilishidin endishe qilidu. Xitay hökümiti gerche az sanliq millet rayunlirini güllendürüsh arqiliq milliy mesililerni hel qilghili bolidu dep bildüriwatqan bolsimu, emiliyette undaq qilalmaydu. Chünki kishiler turmushta éshin'ghanda, bashqa mesililerni oylaydighan waqti téximu köp bolidu.

Amérika oklen unwérsitétidiki xitayning milliy mesililiri mutexessisi linda bensin bolsa, xitaydiki nöwettiki milliy ziddiyetni kontrol qilishning asasliq usulining az sanliq milletlerning teleplirige qulaq sélish ikenlikini bildürüp, mundaq didi:

- Az sanliq milletler siyasitide, xitay hökümitining qilalaydighini az sanliq milletlerning pikrige qulaq sélish. Uzundin boyan milletler öz- ara bir- birige ishenmeydighan bir weziyet shekillendi. Bolupmu Uyghurlar bilen tibetler xitay hökümitining siyasitidin intayin ümüdsizlendi. Shonga bundin kiyin xitay hökümiti meyli qandaq bir belgilime chiqirish we yaki yéngi bir siyaset yürgüzüshtin burun, choqum az sanliq milletlerning pikir teleplirige hörmet qilishi kérek.

Linda bensinning ilgiri sürishiche, eger az sanliq milletler özlirini kemsitiliwatqandek his qilsa,u halda milliy ziddiyetler xitaydiki éghirlishiwatqan ishsizliq we chiriklik mesililiri bilen birliship ,xénendikige oxshash zorawanliq tuqunushlirini keltürüp chiqirishi momkin. (Arzu)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.