Xitaydiki saqchilargha qarshi zorawanliq weqelerning köpiyishige néme sewebchi?

• Muxbirimiz arzuning bu heqtiki melumati
• Download story audio

"Béyjing kechlik géziti" saqchilargha qarshi zorawanliq dilolarning köpiyishige néme sewebchi ikenliki heqqide yüzgüzgen mulahiziside, xitay jama'et xewpsizlik ministirliqining bayanatchisi wu xéping qatarliq kishiler "jem'iyette shexslerning hoquqini qoghdash éngining ösüshi heddidin téz bolup, idare qilishqa boysunmasliqning éghirlishishi" saqchilargha qarshi zorawanliq weqelerning köpiyishidiki aldinqi seweb qilip körsitilgen.

Sewebni kishilerning hoquq éngining küchiyishige artish toghra emes

Güyjuwda turushluq pa'aliyetchi we ixtiyariy yazghuchi zing ningning bildürüshiche, yéqinqi yillardin buyan, heqiqeten xitay jem'iyitide kishilerning öz hoquqini qoghdash éngi téz ashqan. Biraq bu bir yaxshi ish bolup, xitay da'irilirining saqchilargha hujum qilish weqelirining köpiyish sewebini puqralarning hoquqini qoghdash éngining küchiyishige artish muwapiq emes iken. U bu heqte mundaq deydu:

"Xitay jem'iyitide puqralar, dölet we hökümet da'irilirining her zaman ziyankeshlikige uchrash ihtimalliqi yuqiri bir ajiz orunda. Bundaq shara'itta, puqralarning hoquq qoghdash éngining küchiyishi bir yaxshi ish hésablinidu. Emma hazir xitaydiki bir qisim ilmiy xadimlar jem'iyet toqunushining ötkürlishishi we shundaqla buningdin kélip chiqqan saqchilargha hujum qilish dilolirining köpiyishini xata halda kishilerning hoquq éngining küchiyishige artip qoyuwatidu".

Sewep saqchilarning qanunni ijra qilishining toghra bolmasliqida

Zing ningning yene bildürüshiche, xitayda saqchilarning qanun ijra qilish hoquqi jehettiki qanun mukemmel emes bolup, saqchilar qandaq shara'itta mejburiy wastilarni qollinalaydighanliqi heqqide éniq bir belgilime yoq iken. Emma u bu sewebmu xitaydiki saqchilargha hujum qilish weqelirining köpiyishidiki asasliq seweb emeslikini, eng asasliq sewebning bir qisim saqchilarning qanun ijra qilish jeryanining toghra bolmasliqi ikenlikini körsetti:

"Xitayda heqiqeten saqchilarning sapasi töwen bolghanliqtin, qanunni ijra qilish jeryanida, addi, qopal we yawuzlarche wastilerni qollinidu. Bundaq yawuz we zorawan qanunni ijra qilish wastiliri köp hallarda ziddiyetning téximu ötkürlishishini keltürüp chiqiridighan asasliq seweb".

Zing ning yene, saqchi we xelq otturisida ziddiyetni keltürüp chiqiriwatqan xitayning tüzülmisidiki chongqur qatlamdiki mesililerni hel qilmighiche, saqchilarning jabduqlirini yaxshilighan bilenmu, saqchilarning zorawanliq hojumgha uchrash ehwalini yaxshilighili bolmaydighanliqini bildürdi.

Uyghur élide xelqning yüriki mujulghan

Ilgiri Uyghur élide uzun yil saqchi bolup ishligen gollandiyidiki bextiyar ependi, bu heqte toxtilip, gerche Uyghur élide 1995- yildin kéyin xitayning daqchi da'irilirige qarshi heriketler yüz bergen bolsimu, ularning xitayning qanliq basturushigha uchrighanliqi, buning bilen xelqning yürükining mujulup ketkenlikini otturigha qoydi.

Uning éytishiche, saqchilargha qaritilghan hujumlarning köpiyishidiki eng muhim seweb, xitay kompartiyisining mustebit hökümranliqi xelqni qarshiliq körsitishke mejburlighan. U mundaq deydu:

"Xitay hökümitining réjimi, xelqqe bolghan éghir bésimi iship ketkenliktin, xelq uninggha chidimighanliqtin, yeni pichaq söngekke yetkenliktin, jem'iyette xitay saqchilirigha qarshi heriketler yüz bériwatidu dep qaraymen".

Xeterlik signal

Amérikidiki xitay tilida chiqidighan "kishilik hoquq" zhornilining tehriri yi ping ependi, eger saqchilargha hujum qilish weqeliri mushundaq köpiyiwerse, buning bir xeterlik signal ikenlikini bildürdi:

"Eger saqchilargha hujum qilish ehwali omumyüzlük yüz béridighan ehwalgha aylinip qalsa, u halda bu xitayning qanun tertipining gümran boliwatqanliqini körsitidu. Döletning qanunni ijra qilish iqtidari bolmisa, u halda jem'iyette adilliq bolmaydu. Xelqning erzini éytidighan yéri bolmighandin kéyin, ular axiri zorawanliqni tallaydu. Xitayda chiriklik shunchilik éghir, puqralarning yérini qalaymiqan tartiwélish, mejburiy köchürüsh ehwalliri köp, heqsiz ishlar köp bolghandin kéyin, puqralarning naraziliqini qozghaydu elwette".

Xitay da'irilirining yene xewer qilishiche, xitay jama'et xewpsizlik ministirliqidiki bir mes'ul xadim, xitayning her qaysi jaylirida "yaman gherez bilen xelq saqchilirigha töhmet chaplaydighan, ziyankeshlik qilidighan erzler barghansiri köpeymekte" dep körsetken. Emma zing ning ependi, köp hallarda, saqchilar üstidin erz sunulushta birer seweb bar bolup, bundaq erzlerning köp qismini töhmet chaplash diyilse, adilliq bolmaydighanliqini bildürdi. (Arzu)