Саяһәтчиликниң уйғур райони екологийисигә көрсәткән тәсирлири

Мөһтәрәм радио аңлиғучилар, уйғур райониниң хәвәр мәнбәлиридин игә болишимизчә, хитайниң мәмликәтлик саяһәтчилик чоң йиғини үрүмчидә -20 июл күни ечилишқа башлиған болуп, хитайниң барлиқ өлкә шәһәрлиридики саяһәт идарилиридин кәлгән 100дин артуқ киши , ғәрби районниң җүмлидин уйғур райониниң саяһәтчиликини ечиш һәққидә музакирләшмәктә икән . Бу җәрянда хитай компартийиси сияси бийоро әзаси , уйғур райони партиком секиртари ваңлечуән, хитай дөләтлик саяһәт идариси башлиқи хе билән көрүшүп, уйғур райониниң ечишқа, пайдилинишқа болидиған саяһәт мәнбәлирини тонуштуруп, уйғур райониниң қанас көли, буғда көли қатарлиқ мәшһур саяһәт орунлирини пүтүн күч билән хитайға ечишни, уйғур райониниң саяһәтчилик кәспини йәниму тез сүрәттә тәрәққий қилдуруш керәкликини көрсәткән . Һәмдә саяһәтчилик уйғур райониниң иқтисади тәрәққиятида муһим рол ойнаватиду дәп тонуштурған .

Хитай саяһәт мәнбәлирини тәкшүрүш доклатида көрситилишичә уйғур районидики саяһәт түрлири 56 хилға йәткән болуп пүтүн хитайниң саяһәтчилик түрлириниң 83% ни игәлләйдикән . Гәрчә хитай һөкимити, йеқинқи он йилдин буян уйғур райониниң барлиқ мәнзирилик җайлирини, асарә әтиқә орунлирини саяһәтчиликкә ечип, нурғун саяһәтчиләрни җәлип қиливатқан болсиму, әмма уйғур районидики саяһәтчилик саһәсиниң бу хил тез сүрәттики тәрәққиятиниң пәқәт уйғур райониға әслигә кәлтүргүзсиз бузғунчилиқларни елип келиватқанлиқи, йәни уйғур райониниң екологийилик җәһәттин еғир бузғунчилиққа учраш һадисилириниң адәмләр тәрипидин кәлтүрүп чиқирилғанлиқи мәлум . Мушу бир- икки йил ичидә уйғур райони ахпаратлирида елан қилинған истатестикилик мәлуматлардики уйғур райониға еғир апәт кәлтүриватқан екологийилик өзгүрүш һаләтлиридин бир қанчә үлгүлүк мисални елип өтүш буниңға купайә қилиду :

Уйғур райони муһит қоғдаш идарисиниң -2003 йили -3 айда елан қилған мәлуматида, инсанларниң көпийиши вә уларниң иқтисади паалийитиниң ешиши билән, уйғур елиниң чөллишиши күнсайин еғирлишип йилиға 400 кивадират келометир йәр чөллүккә айланмақта дәп көрситилгән . Йәни уйғур елиниң 87шәһәр вә наһийилириниң 80нидә чөллишиш көрүлгән . Мәзкүр доклатта йәнә уйғур районидики терилғу вә яйлақларниң давамлиқ қуруп кетиватқанлиқи, музлуқларниң көлиминиң кичикләватқанлиқи, шәһәрләргә еиқп киридиған, дәря суйи һәм йәр асти сулириниң булғунишиниң күнсайин еғирлишиватқанлиқи көрситилгән . Һәмдә бу хил екологийилик бузулуш билән уйғур районидила бар болған нурғун қиммәтлик үсүмлүк вә явайи һайванларниң нәсли қуруш гирдабиға йәткәнлики оттурға қоюлған .

Дуняда кәм учрайдиған җәнуби сибирийә типидики һайван вә үсүмлүкләр бар болған, аҗайип гүзәл тәбии мәнзиригә игә қанас көли саяһәт райониниң саяһәтчиләргә һәддидин зиядә ечиветилиши билән , бу гүзәл җайму әслигә кәлтүргүсиз бузғунчилиққа учримақта . Қанасниң екологийилик бузулуш аламәтлири һәққидә бултур вә бу йил елан қилнған мәлуматларда көрситилишичә , қанас көлигә келиватқан саяһәтчиләр сани күнигә 4500адәмдинму ашқан болуп байрам вә саяһәт пәсиллиридә һәтта күнигә келидиған саяһәтчиләр 8000ға йәткән . Саяһәтчиләрниң қалаймиқан ташлиған әхләтлири бу җайниң гүзәл мәнзирисини бузупла қалмай екологийилик муһитиға еғир тәсир йәткүзгән . Көл сүйиму илгирики сүзүклики булғанған . Бу җайдики ява гүл- чечәкләр дәссәп чәинилип, йилтизидин қомурулуп бузулған . явайи һайванатлириму азлап кәткән .

Уйғур райони тор бетидә берилгән һәйран қаларлиқ хәвәрниң йәнә бири, -19ийол күни, буғда теғиниң мәлум чоққисидин бирида 6 тонна келидиған әхләт дөвеси тепилған . Игәллигән мәлуматлиримиздин, дуняға мәшһур саяһәт райони болған буғда көли әтрапиму күнигә нәччә он миңлап келиватқан саяһәтчиләрниң ташлиған әхләтлири билән булғанған . Буғда чоққилиридики қар ләйлиси қатарлиқ қиммәтлик дора өсүмлүкләр қалаймиқан колинип йоқаш һалитигә келип қалған . Йәнә турпандики ярғул қәдими шәһри,, идиқут қәдими шәһри қатарлиқ қәдими шәһәр изналири, кариз саяһәт райони қатарлиқ тарихий архологийилик җайларға хитай вә башқа әлләрдин һәр йилиға келиватқан саяһәтчиләрниң сани бир милйондинму ашидикән, бу турпан шәһәр нопосиниң 20һәссидинму артуқ .

-2003 Йили -11айда хитай хәвәр агентлиқи турпандики 596данә кариздин 240 ниң су мәнбәси үзүлүп қалғанлиқи һәққидә мәлумат бәргән иди , бу йил априлда йәнә кариз саяһәт орнидики бир кариз көмүрүлүп чүшүп кәткән . Турпан қумул пичан хәлқигә бүгүнки күнгә қәдәр һаятлиқ мәнбәси ата қилип кәлгән каризларниң қуруп бузулуп кетиштәк һалити турпандики хәлқ қурултай вәкиллириниму әндишигә салған болуп улар өткән йили ечилған уйғур райони хәлқ қурултейида каризларни қоғдашқа әһмийәт беришни җидди тәләп қилған иди . Булардин башқа уйғур районидики муһит қоғдаш тармақлири барикөл, кәңсай яйлақлириниң бузулиши, или, тарим дәрялиридики бир нәччә хил белиқларниң нәслиниң қуруши, аққу көли, сайрам көли, бағраш көллириниңму охшимиған дәриҗидә адәмләр тәрипидин бузғунчилиқларға учраш сәвәплириниң һәммисини бу җайларниң қара қоюқ саяһәтчиликкә ечиветилгәнликидин келип чиққанлиқи һәққидә мақалилар елан қилған иди . Уйғур районида нөвәттә саяһәтчиликкә қолай болуш үчүн асасий әсләһә қурулушлири тез сурәттә елип бериливатқан болуп, ваңлечуәнниң саяһәтчилик йиғинида қилған сөзигә қариғанда җәнуби шинҗаң билән шималий шинҗаңни туташтуруш төмүр йол қурулиши, йәнә турпандин корлиғичә, илидин шихоғичә, қаримайдин алтайғичә қатарлиқ томур йол кеңәйтиш қурулушлири пат арида тамамланмақчи икән һәмдә хитай өлкилиридин уйғур райониниң һәр қайси шәһәрлиригә һәмдә хәлқаралиқ һава йоли пиланлириму әмәлгә ашса уйғур райониниң саяһәт ишлири техиму тез қәдәмдә тәрәққий қилидикән . Әмма чәтәлләрдә яшаватқан уйғурлар, хитай һөкимитиниң уйғур районини қара қоюқ саяһәтчиләргә ечиш һәркитиниң күчийишигә әгишип техиму еғир екологийәлик муһит мәсилилириниң келип чиқишидин әндишә қилимақта.