Uyghurlarning dosti, türk ochaqliri jem'iyiti nuri gurgur ependi bilen söhbet

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Uyghurlarning dosti, türk ochaqliri jem'iyiti nuri gurgur ependi

Türkiyining eng uzun tarixqa ige ammiwi teshkilatidin biri bolghan türk ochaqliri jem'iyiti bashliqi, türk yurti zhornilining bash tehriri, türk ochaqliri ma'arip we medeniyet wexpining qurghuchisi, enqere soda uyushmisining mejlis bashliqi nuri gurgur ependi bilen türk ochaqliri jem'iyiti we Uyghur mesilisi heqqide söhbet élip barduq.

Hörmetlik nuri gurgur ependi, türk ochaqliri qachan qurulghan, qurulush meqsiti néme? bu heqte qisqiche melumat bersingiz?

Türk ochaqliri bir esirlik tarixqa ige bolghan bir ammiwi teshkilat bolup, 1912-yili qurulghan. 1912-Yili türk milliti üchün hel qilghuch bir yil idi. Chünki türk millitining yer yüzide mewjut bolup turalaydighan yaki turalmaydighanliqimiz belgilinidighan bir yil idi. Mana mushundaq bir weziyette istanbuldiki milli ghururgha ige ziyalilar türk medeniyitini, tarixini yashitish üchün bir ammiwi teshkilatqa éhtiyaj barliqini hes qilip, türk ochaqliri teshkilatini qurup chiqqan iken. Türk ochaqlirining eng muhim alahidilikliridin biri peqetla istanbuldiki türk medeniyitini emes, putun dunyadiki türkiy milletlerning medeniyitini qoghdash, tereqqi qildurushtin ibarettur. Shunga u yillarda türk ochaqlirining qurghuchilirining köpi qirim, azerbayjan, qazan qatarliq yerlerdin kelgen ziyaliylardin terkip tapqan iken.

Hörmetlik nuri gurgur ependi, u mezgillerde türk ochaqliri türk dunyasigha qarita qandaq xizmetlerni ishligen iken?

Türk ochaqliri u mezgillerde osmanli zéminigha yéqin jughrapiyidin bashlap ta sherqiy türkistan'ghiche bolghan zéminlar bilen alaqe qurghan. Mesilen, 1915-1916-yilliri osmanli impériyisi urush qiliwatqan mezgildimu ziya gokalp bilen général talat pasha sherqiy türkistanda oqutquchilarning kemchillikini hes qilip türk ochaqlari arqiliq qeshqerge oqutquchi ewetip mektep achqan iken. Men bu misal arqiliq shuni dimekchimenki, türk ochaqliri jem'iyiti peqetla türkiyidila emes, putun türk dunyasida xizmet qiliwatqan eng chong ammiwi teshkilatlattur. Bizning meqsitimiz, yersharilishiwatqan künimizde türk kimlikini, türk medeniyitini kücheytish we qoghdash üchün putun türk dunyasida pa'aliyet élip bérish, yashlargha özining tarixini, medeniyitini, örp we adetlirini öginishtin ibaret. Eger türk dunyasida birlik, ittipaqliq emelge ashsa xelqimiz démokratik, erkin bir sekilde yashiyalaydu. Dunyaning nurghun yerliridiki türkiy milletler erkinlikige, insandek yashash hoquqigha ige boldi. Hazir bu hoquqtin peqetla sherqiy türkistanla mehrum qaldi. Shunga sherqiy türkistan mesilisi peqet türk alimining emes, belki putun dunyaning köngül bolishigha tégishlik mesile.

Siz xitaylarning türkiyige bésim ishlitishige qarimastin 1998-yili dunya Uyghur yashliri qurultiyining türkiyide chaqirilishi üchün shara'it yaritip berdingiz. Kéyinki yillarda shukran küni üchünmu zalingizni orunlashturup berdingiz. Sizning Uyghurlargha qiliwatqan yardimingiz bundin kéyinmu dawam qilamdu?

Türkiyide yashaydighan sherqiy türkistanliq qérindashlirimiz bizdin yardem sorighanda yardem qolimizni sunishimiz kérek. Shunga biz u waqitta kéreklik shert shara'itni yaritip bergen iduq. Bu pa'aliyetning uyushturilidighanliqi heqqidiki xewer chiqqandin kéyin türkiyidiki xitay elchisi derhal heriketke ötup, döletlik orunlargha we enqere sheherlik hökümetlerge hetta axbarat wastilirighiche bérip bu yighin échilghan teqdirde türkiye bilen xitay arisidiki munasiwetning buzulidighanliqini bahane qilip yighinni tosushqa tirishti. Xitayning bu bésimidin kéyin hökümet biraz ensiridi we yighinni achmasliqimizni telep qildi. Emma biz bu yighinning insanliq alimi üchün we millitimiz üchün chaqirilishi kérek bolghan bir yighin ikenlikini diduq we yighinni achtuq. Eslide yighinda ésish üchün nurghun sherqiy türkistan bayraqliri yasalghan idi. Emma xitay elchilikining éghir bésimi bilen saqchilar arigha kirip yighinda bayraqni asqili qoymidi. Gerche yighinda bayraq asalmighan bolsaqmu yighindiki minglarche kishining yüriki bir sherqiy türkistan üchün soqti. Buning bashta eysa yüsüp aliptékin, osman batur bolush bilen birlikte bu yolda shéhit bolghan barliq qehrimanlarning rohini shatlandurghanliqigha ishinimiz. Bügün xitaylarning sherqiy türkistanda élip bériwatqan zulumi enqerede rahette yashawatqan bizlerni qattiq bi'aram qilmaqta. Biz sherqiy türkistanliqlargha qiliwatqan yardimimizni özimizning burchi dep qaraymiz. Bundin kéyinmu sherqiy türkistan dewasigha qolimizdin kélishiche yardemge dawam qilimiz.

Rfa: siz Uyghur mesilisini eng yaxshi bilidighan, ömür boyi ammiwi teshkilat xizmiti bilen shughullan'ghan bir kishisiz. Uyghur mesilisini dunyagha tonutushta sherqiy türkistan ammiwi teshkilatlirigha qandaq tewsiyeliringiz bar?

Aldi bilen shuni démekchimenki, amérikida, yawropa döletliride oqughan Uyghur türkliri jem'iyette nahayiti yuqiri orunlargha ige boliwatidu. Uyghurlar hazir chet'ellerde aktip bir halgha keldi. Muhim bolghini chet'eldiki bu Uyghurlarning sherqiy türkistan mesilisini dunya jama'etchilikige anglitalishidur. Buni anglitish üchün elwette ittipaqliq nahayiti muhim. Bu peqet Uyghurlar arisidila emes, putun türkiy milletler üchünmu zörür. Ittipaqliq mesilisini derhalla hel qilghili bolmaydu. Buninggha waqit kérek. Emma buningdinmu muhim bolghini bu mesilini qandaq tonutush. Hazir mezlum milletlerning mesilisi dunyadiki démokratik, medini milletlerning ortaq mesilisige aylandi. Shunga Uyghurlar bu mesilini xelq'ara insan heqliri teshkilatliri, insan heqliri pa'aliyetliri élip bériwatqan bashqa chong teshkilatlargha sistémiliq halda sunush arqiliq awazlirini dunya jama'etchilikige anglitalaydu hem dunya kun tertipige epchiqalaydu. Buning bilen sherqiy türkistandiki bésimning aziyishi üchün dunyaning yardimige érisheleydu. Shunga men Uyghurlarning amérika bashta bolush bilen birlikte xelq'araliq chong teshkilatlargha qarita jiddi xizmet ishlishi kéreklikini démekchimen. Chet'el tili yani in'glizche, fransuzchige oxshash dunyawi tillarni yaxshi bilishi, u til arqiliq awazlirini anglitishi kérek. Bu dawani qilghanda hergizmu zérikmeslik kérek. Zérikmigen, térikmigendila bir ishni bashqa élip chiqqili bolidu. Sherqiy türkistanliq qérindashlirimiz hergizmu yalghuz emes. Putun dunya xelqi ularning yénida bolidighanliqigha ishenchim kamil.