Uyghurlarning dosti türkiyining sabiq parlamént ezasi orxan qawunchu ependi bilen söhbet

• Ixtiyari muxbirimiz erkin tarimning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Türkiyining sabiq parlamént ezasi orxan qawunchu ependi türkiyidiki ixtiyari muxbirimiz erkin tarimning ziyaritini qobul qilmaqta. RFA

Sabiq parlamént ezasi, türkiye buyuk birlik partiyisi mu'awin bashliqi orxan kawunchu ependi bilen türk dunyasi, Uyghur mesilisi we husenjan jelilning ozbekistan teripidin xitaygha qayturulup bérilishige oxshash mesililer üstide söhbet élip barduq.

Hörmetlik orxan kawunchu ependi, sizning esli türkistanliq ikenlikingizni bilimiz. Aldi bilen özingizni qisqiche tonushturup ötsingiz qandaq?

Méning bowilirim türkistanning ferghane wadisidin kelgen iken. Bowam 1870-yillarda hej qilish üchün mekke mukerremge barghandin kéyin, u yerde özbékler medriside muderris bolup ishligen iken. 1917 - Yili medine in'glizlar teripidin bésiwélin'ghandin kéyin bowam osmanli eskerliri bilen bille türkiyige kélip adana shehirining osmaniye dégen yérige yerleshken iken. Menmu hem u yerde tughuldum. Hazir türkiyining chukorowa dégen yérige jayliship qalghan özbékler texminen 5000 etrapida.

Hörmetlik orxan kawunchu ependi siler 2 - ewlat türkistanliqlar ikensiler. Emma hemminglar özbékche bilidikensiler. Buni qandaq saqlap qaldinglar?

Men türkiyide chong bolghan 2 - nesil bolimen. Biz bu yerde tughulup chong bolduq. Emma ata animiz öyde pütünley türkistan tamaqlirini qilatti, biz öyde türkistan tamaqlirini yeyttuq. Öyde manta polo yeymiz, qöchüre ichimiz. Bowilirimning perghanidiki tughqanliri bilen xet alaqe qilghanliqini xatirleymen. Ulardin jawap kelgenlikinimu bilettim. Emma 1945-yilidin étibaren alaqimiz pütünley üzüldi. 1990- Yili özbékistan musteqil bolghandin kéyin ular bilen alaqe qurduq. Tuqqanlarni tépip qaytidin jem bolduq.

Hörmetlik orxan kawunju ependi, siz parlamént ezasi waktingizda Uyghur yashliri qurultiyi enqerede chaqirilghan idi. Xitayning bésimi bilen héchqandaq parlamént ezasi dunya Uyghur qurultiyi wekillirini qobul qilishqa jasaret qilalmighan waqtida siz ularni qobul qilghan idingiz. Sherqiy türkistan teshkilatlirining putun pa'aliyetliride hem siz bar. Sizning bu soygingiz qandaq peyda bolghan?

Bu a'ilemdin kelgen bolushi mumkin. Baliliq yashlirimdin tartipla a'ilemde türkistan uqumi bar idi. Mesilen, biz özimizni özbék dep qarimayittuq. Türkistanliq dep bilettuq. Kéyin uniwérsitétta bashlighan waqtimda kishiler manga türkistanning neridin, sen özbékmu, qazaqmu yaki Uyghurmu, dep sorighan waqtidila andin men ozemning perghanilik bolghanliqimni we özbék ikenlikimni bilgen idim. Bolmisa men özemni türkistanliq dep bilimen. Hélihem shundaq dep qaraymen. Men üchün türkistan buyuk bir jughrapiye. Hemmisi bir millet. Bir qérindash.

Hörmetlik orxan kawunju ependi, siz Uyghurlarning bugünki weziyitige qandaq qaraysiz?

Sherqiy türkistanning bir küni bolmay bir kun musteqilliqige érishidighanliqigha bolghan ishenchim héchbir zaman ajizlimidi. Sherqiy türkistan dawasi peqetla sherqiy türkistanda yashawatqan Uyghur, qazaq, qirghizlarning dawasi emes, putun türk dunyasining we insanliq alimining dawasi. Putun dunya döletliri xitay dölitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan bésim siyasitini, insan qélipidin chiqqan siyasetlirini körüshi, bilishi we uni tosushi kérek. Xitay peqet nopusi bilenla dunya üchün bir xewp. Ular ezan emgek küchliri bilen ishlep chiqarghan süpetsiz malliri bilen dunya iqtisadigha xewp élip kéliwatidu. Shunga putun dunya döletliri xitaydin ibaret bu tehditni kontrol astigha élishi kérek. Men bu köz qarishimni 1995-yillarda parlamént ezasi bolghan waqtimdin tartip her yerde bayan qilip kéliwatimen.

Hörmetlik orxan kawunju ependi, kommunist ruslar özbékistanni bésiwalghandin kéyin nurghun özbékler Uyghur diyarigha panahliq tilep kelgen iken. Uyghurlarmu ulargha quchaq achqan iken. Bügün bolsa özbékistan hüsenjan jélilni tutup xitaygha tapshurup berdi. Siz bir özbék bolush süpitingiz bilen buninggha qandaq qaraysiz?

Hüseyin jélil hudayim buyrisa rabiye qadirgha oxshash özi girazhdani bolghan döletning xitaygha bésim ishlitishi bilen ölum jazasigha uchrimastin qoyulup bériler. Yéngi musteqil bolghan jumhuriyetler musteqil döletler birliki, shangxey hemkarliq teshkilatigha oxshash xelq'ara teshkilatlar astida siyaset élip bériwatidu. Biz bu yéngi musteqil bolghan döletlerning bezi qararlirigha hörmet qilishimiz kérek. Emma bu xil ishlar waqit bilen tüzülidu. Shunimu bilishimiz lazim, musteqil türkiy jumhuriyetlirining ehwali sowét ittipaqi mezgilidikige qarighanda kop yaxshi. Elwette buningdinmu yaxshi bolushini arzu qilimiz. Men bolsam undaq qilmighan bolattim. Emma özbékistanning hazirqi rehberliri dunyaning mesililirige qandaq qaraydu, uni men bilmeymen.