Türkiyide "qaraxaniylar" namliq kitabning neshr qilin'ghanliqi munasiwiti bilen aptorni ziyaret(1)

• Ixtiyari muxbirimiz erkin tarimning bu heqtiki melumati
• Download story audio

"Qaraxaniylar" ning téshi

Azerbayjanliq tarixchi ekber nejef yazghan "qaraxaniylar" namliq kitap istanbul selen'ge neshriyati teripidin neshir qilindi. Kitap 422 bettin terkip tapqan bolup, qaraxaniylar dölitining aldinqi 200 yilliq tarixi sherihlen'gen. Kitap kirish soz qismidin bashqa yene 5 bölümdin terkip tapqan bolup, bular qaraxaniylar dölitining ismi we yiltizi, buyuk qaraxaniylar döliti, buyuk qaraxaniylar dölitining gherbi qismi, buyuk qaraxaniylar dölitining ikkige bölünüshi, qaraxaniylar dölitining shimaldiki qoshniliri qatarliq bölümlerdin ibaret.

Tarixchi ekber nejef ependi özining bu kitabni hazirghiche neshir qilin'ghan qaraxaniylar tarixigha a'it kitablardin paydilinish arqiliq yazghandin bashqa, qaraxaniylar döliti mezgilige a'it qolyazmilargha asaslinip yazghanliqini, 840-yilidin 1042-yilighiche bolghan mezgilning tarixini aydinglitishimiz üchün nahayiti yaxshi menbe ikenlikini éytti. Biz qaraxaniylar kitabining aptori ekber nejep ependi bilen bu kitap we qaraxaniylar dölitini chöridigen halda söhbet élip barduq.

Ekber nejep ependi, kitabingizni tonutushtin burun hazirghiche yazghan eserliringiz heqqide qisqiche melumat bersingiz qandaq?

8 Yildin beri men üstide izdiniwatqan eser qaraxaniylar idi. Buningdin bashqa türkmenistan tarixi heqqide bir kitabim bar. Yene terjime eserlirim bar. Bularning kopi ottura esir türk tarixigha a'it. Méning yene azerbayjan we iran heqqidimu terjime eserlirim bar.

Siz bir azerbayjanliq yazghuchi bolush süpitimiz bilen qaraxaniylar heqqide kitap yézish pikri sizde qandaq peyda bolghan?

Türk islam tarixida uzun ömürge ige bolghan ikki dölet bolghan. Buning birinjisi osmanli impériyisi bolup 600 yil hökum sürgen. Ikkinjisi bolsa qaraxaniylar döliti bolup 400 neqqe yil hokum sürgen. Osmanli tarixi heqqide nurghun tarixi eserler yézilghan bolsimu, qaraxaniylar tarixi heqqide unche kop eser yézilmighan. Men uniwérsitét yillirimdin tartip tarixqa qiziqqachqa qaraxaniylar döliti heqqide izdinishke bashlidim. Uzun yillar izdinish netijiside bu kitabni yazdim.

Qaraxaniylar dölitining qurghuchiliri kim? qaraxaniylar ismi nedin kelgen?

Ochuqche qilip éytqanda, tarixta qaraxaniylar döliti deydighan bir dölet yoq. Qaraxaniylar dégen isim 1870-yillarda girgowya isimlik bir rus tarixchisi qaraxaniylar dewrige a'it matériyallar üstide izdiniwatqanda osmanli tarixchisi munejjim baqining qaraxaniylar dölitining unwanlirini qaraxani dep yazghanliqini köridu. Shuning bilen u bu döletning ismini qaraxaniylar döliti dep yézishqa bashlaydu. Eslide tarixta biz bilidighan qaraxaniylar döliti mehmut qeshqirining eserliride tilgha élin'ghan xaqaniye dölitidur. Bu döletning qurulushi 840-yili yeni Uyghur dölitining aghdurulghan waqtigha toghra kélidu. Qaraxaniylar döliti 840-yili élan qilin'ghan idi. Erep we fars tarixchiliri qaraxaniylar dölitini qarluqlarning qurghanliqini yazidu. Bu döletning qurghuchiliri qarluqlardin bashqa yene Uyghurlar, kara yaghmilar, türgishler, onoklar, oghuzlar, pecheneklerdur. Mana bular hemmisi qaraxaniylar ismi astida toplan'ghan. Bugünki Uyghur tarixchiliri Uyghur tarixini yazghanda Uyghur sözini kop tekitleydu. Emma bügünki Uyghurlar bilen qedimqi Uyghurlar arisida perq nahayiti chong. Chünki, 840-yilida Uyghur döliti aghdurulghandin kéyin Uyghurlar terep terepke tarqilip ketken. Hetta mongghul armiyisi bilen birlikte anatoliye yeni bugünki türkiye zéminigiche kelgen. Uyghurlar qaraxaniylar döliti mezgilide qaytidin küchlen'gen.

Qaraxaniylar dölitining omumi türk tarixidiki orni nime sizche?

Türk tarixi bilen shughullinidighan putun tarixhchilar qaraxaniylar tarixini türk tarixining yéngi bir dewri dep qaraydu. Qaraxaniylar mezgilidin selchuklu, osmanli impériyisighiche bolghan dölet tüzümlirini tetqiq qilidighan bolsaq, hemmisining asasida qaraxaniylar dölitining dölet tüzümini köriwalalaymiz. Qaraxaniylar döliti mezgilide musulmanliq bilen türk en'enisi ustiliq bilen birleshtürülgen. Selchuklu bilen osmanlining din we dölet otturisidiki munasiwet shekli ta qaraxaniylar dewride shekillen'gen idi. Qaraxaniylar döliti medeniyet ghezisini miras qaldurghan idi. Bu mezgilde türkche yeni xaqaniye tili resmiy dölet tili bolup ishlitilgen bolup, "türkiy tillar diwani", "qotadghubilik", "etebetul haqayiq" qa oxshash eserler meydan'gha kelgen. Bu, qaraxaniylar dölitining medini we idari jehettin yüksek ang sewiyige ige ikenlikini körsitip béridu.