Isra'iliyilik Uyghurshunas Yitzhak Shichor bilen söhbet(1)

• Muxbirimiz qanatning bu heqtiki söhbiti
• Download story audio

Isra'iliyilik Uyghurshunas Yitzhak Shichor image courtesy:http://east-asia.haifa.ac.il

Künséri xelq'ara jama'etning diqqitini tartiwatqan Uyghur mesilisige isra'iliyidimu qiziqiwatqanlarning sani köpeymekte. Yérusalémdiki hibru uniwérsitétining proféssori Yitzhak Shichor isra'iliyide Uyghur mesilisi bilen shughulliniwatqan we isra'iliye xelqi we hökümitige Uyghurlarni tonutushta muhim rol oynawatqan kishilerning béri hésablinidu.

Birnechche qétim Uyghur élide ziyarette bolghan hemde bir nechche qétim xitay hökümitining resmiy teklipi bilen Uyghur élini ziyaret qilighan proféssor Yitzhak Shichor, Uyghurlar we Uyghur mesilisi heqqide nurghun ilmiy maqaliler yazghan bolup, bu maqaliler xelq'aradiki muhim gézit we jurnallarda élan qilin'ghan.

Yéqinda amérikida ötküzülgen bir yéghin'gha qatnashqan proféssor Yitzhak Shichor düshenbe küni erkin asiya radi'osini ziyaret qildi. U ziyariti jeryanida muxbirimiz ömer qanatning ziyaritini qobul qilip, özining ilmiy pa'aliyetliri heqqide toxtaldi.

Hörmetlik Yitzhak Shichor ependim, siz Uyghurlargha qandaq qiziqip qaldingiz? bu heqte bir az melumat béremsiz?

"Mining 30 yil burun londonda oquwatqan chéghimdiki doktorluq déssirtatsiyem, xitay hökümitining ottura sherq siyasiti heqqide idi. Bu xitay hökümitining ottura asiya siyasiti heqqide élip bérilghan tunji ilmiy tetqiqat idi. Bu tetqiqattin kéyin men xitay hökümitining islam dunyasi we musulman xelqler bilen bolghan munasiwitige bolupmu xitay hökümitining qol astidiki musulman milletlerge qaratqan siyasitige qiziqishqa bashlidim. Bolupmu 1990‏-yillirining bashliridin tartip Uyghurlar we sherqiy türkistan mesilisige qiziqishqa bashlidim. Deslepte xitay hökümitining sherqiy türkistandiki musulmanlargha qaratqan siyasitining, béyjing hökümitining türkiye, iran we se'udi erebistan qatarliq ottura sherq döletliri bilen bolghan munasiwitige qandaq tesir yetküzgenliki mini eng köp qiziqturghan idi. Emma kéyin xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasiti mining eng köp diqqitimni tartqan mesile boldi we 1990 ‏- yillirining bashliridin béri Uyghur mesilisini we xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasitini yéqindin közitiwatimen.

Ependim, siz hazirghiche Uyghurlar we xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasiti heqqide nurghun maqaliler yazdingiz. Emma xitay hökümitining "sherqiy türkistan térrorchiliri jinayi jawabkarliqtin qutulalmaydu" dégen, Uyghur musteqilchilirining térrorchi ikenlikini hemde xelq'ara térrorluq teshkilatliri bilen alaqisi barliqini ispatlashqa urun'ghan höjjetlik filimige qarshi yazghan maqalingiz chong ghulghula qozghidi. Igilishimizche, bu maqalingiz élan qilin'ghandin kéyin sizning xitaygha kirishingiz cheklen'gen. Bu maqalide siz xitay hökümitining Uyghur musteqilchilirining térrorchi ikenlikining ispati dep otturigha qoyghan pakitlirining asassiz ikenlikini ispatlighan. Bundaq bir maqale yézishingizgha seweb bolghan amil néme?

"Bu höjjetlik filimni manga xitay hökümiti emeldarliri 2002‏ - yili yazda ürümchini ziyaret qiliwatqan chéghimda bergen idi. Ular deslepte bu höjjetlik filimni manga körsetken. Uningdin kéyin manga bir nusxisini bergen idi. Shu waqittin béri, bu höjjetlik filim mende bar idi. Waqtim chiqsa anche-munche körüp qoyattim. Bu filimni bir nechche qétim körüsh arqiliq uningdiki bezi xataliqlarni, bu filimda otturigha qoyghan pakitlarning bir-biri bilen maslashmighanliqini sezdim. Shuningdin kéyin bir néme qilishim kéreklikini oylidim. Awwal bir ikki yil burun bu heqte bir ilmiy doklat teyyarlap amérikining kolombiya uniwérsitétida ötküzülgen bir ilimiy muhakime yéghinigha sundum we ötken yili xitay hökümitining bu höjjetlik filimi heqqide uzun bir maqale yézip élan qildim. Bu maqale arqiliq xitay hökümitining Uyghur xelqini hemde Uyghur we sherqiy türkistan azadliq teshkilatlirini térrorchi dep körsitishining xata ikenlikini ispatlashqa tirishtim. Qisqiche qilip éytqanda xitay hökümitining bu höjjetlik filim arqiliq Uyghur xelqi we pütün Uyghur teshkilatlirigha térrorchi dep qalpaq kiygüzüshke urun'ghanliqi mini bu maqalini yézishqa mejburlidi".

Ependim siz ning isra'iliye - liwan urushi jeryanida xitay- hizbulla munasiwetliri heqqide yazghan maqalingizmu xili tesir qozghidi. Xitay bilen hizbulla ottursida qandaq bir munasiwet bar? "bizning xitay bilen hizbulla otturisda qandaq munasiwet mewjut ikenliki toghrisida éniq melumatimiz yuq. Lékin hizbulla jengchiliride xitay qorallirining tépilghanliqi bir ré'alliq. Bu xitay hökümitining 1990 ‏- yillirining otturiliridin bashlap iran'gha satqan qoralliri. Bu qorallar arisida bashqurulidighan bomba qatarliq nahayiti éghir tiptiki qorallarmu bar. Xitay hökümitining hizbulla herikiti bilen biwaste munasiwitining bar- yoqliqi éniq emes. Emma xitay hökümitining iran'gha satqan qorallirining hizbullaning qoligha chüshüp qilishining aldini almighanliqi éniq. Xitayning liwandiki hizbulla herikiti bilen biwaste bolmisimu wastiliq bir munasiwiti bolushi mumkin. Emma qolimizda buni ispatlaydighan bir pakit yoq".

Ependim siz qanche qétim sherqiy türkistanni ziyaret qildingiz? bu ziyaretlerdin alghan tesiratingiz néme?

"Men bir nechche qétim sherqiy türkistanda ziyarette boldum. Töt qétimdek shexsi ziyaret qildim. Bu ziyaretlirimde asasen quruqluq arqiliq yeni qirghizistandin torghat arqiliq qeshqerghe bérip, qeshqerdin ürümchi we turpan qatarliq jaylargha bardim. Turpandin xitay ölkilrige we béyjinggha birip, ziyaret qildim. Axirqi qétim sherqiy türkistanni 2002 ‏ - yili xitay hökümitining resmiy teklipi bilen ziyaret qildim. Axirqi ziyaritimde on kün qaldim. Bu ziyaritim jeryanida ürümchi, ghulja, küytun we shixenze qatarliq sheherlerge bardim. Bu mining shinjangni axirqi qétim ziyaret qilishim bolup hésablinidu. Chünki xitay hökümiti bu ziyarettin kéyin manga shinjanggha bérish üchün wiza bermidi. Wiza üchün qilghan pütün iltimasim jawabsiz qaldi. (Dawami bar) (qanat)