Isra'iliyilik Uyghurshunas Yitzhak Shichor bilen söhbet(2)

• Muxbirimiz qanatning bu heqtiki söhbiti
• Download story audio

Isra'iliyilik Uyghurshunas Yitzhak Shichor image courtesy:http://east-asia.haifa.ac.il

Tünügünki programmimizda muxbirimiz ömer qanatning isra'iliyilik proféssor Yitzhak Shichor bilen Uyghurlar we sherqiy türkistan mesilisi we uning xitay hökümitining Uyghur teshkilatlirini térrorchi dep eyibleshlirining xata ikenlikini ispatlash üchün yazghan maqaliliri üstide ötküzgen söhbtini anglatqan iduq. Bu shu söhbetning dawami.

Hörmetlik Yitzhak Shichor ependim, siz xitay hökümitining sizning wiza üchün qilghan iltimasliringizni ret qilghanliqini éyttingiz. Wiza iltimasingizning néme üchün ret qilin'ghanliqi heqqide melumatingiz barmu?

"Méningche, xitay hökümiti jan hapkins uniwérsitéti teripidin élip bérilghan "shinjang tetqiqati" programmisigha qatnashqanliqim üchün mini xitaygha kirishi cheklen'gen kishiler qara tézimlikige kirgüziwetken bolushi mumkin. Bu amérikida hetta dunyada shinjang heqqide élip bérilghan tunji keng kölemlik tetqiqat hésablinidu. Köpchilikke melum bolghandek tetqiqatning netijiside "shinjang mesilisi" namliq bir kitab neshr qilin'ghan bolup, bu kitabqa hesse qoshqan yeni bu kitabta ilmiy maqalisi élan qilin'ghan mutexessislerning 9 ning xitaygha kirishi cheklen'gen. Men bularning béri. Xitay hökümitining shinjang tetqiqatigha qatniship, bu tetqiqatning netijiside neshr qilin'ghan "shinjang mesilisi" namliq kitabqa hesse qoshqanlargha bundaq pozitisiyide bolushi ejeplinerlik bir heriket. Chünki bu bir ilmi'i tetqiqat we kitabmu bu tetqiqatning netijisi. Bu ochuq-ashkara élip bérilghan tetqiqat hemde bu nurghun xitay resmiy höjjetliridin paydilinish arqiliq élip bérilghan bir tetqiqat idi. Xitay hökümiti manga néme üchün wéza bérilmigenliki heqqide héchqandaq chüshendürüsh bermidi. Emma mining perez qilishimche, buning asasliq sewebi mushu bolushi mumkin".

Yitzhak Shichor Ependim, siz xitay hökümitining resmiy teklipi bilen bir nechche qétim xitayni ziyaret qildingiz. Xitay emeldarliri bilen körüshkiningizde ular Uyghur élidiki weziyetni qandaq teswirlidi?

"Ularning shinjangdiki weziyetni chüshendürüshimu nahayiti külkilik. Ularning awwal bergen melumati bir az kéyin bergen melumatigha oxshmaydu. Men 1992‏- yili xitayni ziyaret qilghinimda. Shangxeyde xitay penler akadémiyisige ötküzülgen bir söhbette, xitay emeldarliridin sherqiy türkistandiki weziyet heqqide su'al sorap, dunya metbu'atida barin weqesi toghrisida hemde sherqiy türkistandiki milliy toqunush heqqide chiqqan xewerlerni eskerttim. Yéghindiki xitay emeldarlri bu xewerlerning pütünley yalghan ikenlikini, shinjangda weziyetning tinch ikenlikini, hökümetke qarshi héchqandaq naraziliqning mewjut emeslikini bildürdi. Biz bashqa mesililer üstide sühbetliship, ikki sa'et ötkendin kéyin oxshash su'alni yéghindiki xitay emeldarliridin bashqiche usulda qayta soridim. Bu qétim ularning jawabi bir az awwal bergen jawabidin pütünley perqliq idi. Ular turaqsizliq we topilanglarni shinjangdiki eng muhim mesile qilip körsetti. Démek xitay emeldarliri shinjangdiki weziyetni teswirligende dawamliq bir-birige zit söz qilidu. Chünki ular bir tereptin chet'el meblegh salghuchilirini shinjanggha meblegh sélish üchün shinjangdiki weziyetni nahayiti tinch we bixeter körsitishke tirishidu. Yene bir tereptin wang léchü'en'ge oxshash xitay emeldarliri shinjangda weziyetning nahayiti keskin ikenlikini gewdilendürüshke tirishidu".

Özingizning bu heqtiki tesirati qandaq?

"Men 5 hetta 6 qétim sherqiy türkistanda ziyarette boldum. Weziyetning tinch ikenlikini kördüm. Miningche u yerde bezi xitay emeldarliri dégendek térrorluq pa'aliyetliri mewjut emes. Hetta xitay hökümiti teripidin élan qilin'ghan doklatlardimu 1998‏- yilidin kéyin héchqandaq térrorluq weqesi yüz bermigenliki bildürülmekte. Bezi kichik toqunushlar yüz bergen bolushi mumkin. Bu kichik toqunushlarni térrorluq weqeliri dep körsitish mumkin emes".

Yitzhak Shichor Ependim, Uyghurlar xitay hökümitining ularning kishilik hoquqini depsende qilghanliqidin, hetta Uyghurlarni bir millet süpitide yer yüzidin yoq qilishqa urunuwatqanliqidin shikayet qilmaqta. Siz Uyghur élidiki ziyaretliringiz jeryanida bu shikayetning delillrini kördingizmu? sizche nöwette Uyghurlarning milliy kimlikini tehdit qiliwatqan eng muhim amil néme?

"Men xitay hökümitining teklipi bilen Uyghur élini ziyaret qilighinimda, Uyghurlar bilen ayrim uchrishish pursiti tapalmidim. Chünki qaysi yerge barsam xitay hökümet ademliri miningdin ayrilmidi. Shuning üchün Uyghurlar bilen erkin -azade sözliship, ularning shikayetlirini angliyalmidim. Emma méningche Uyghurlar üchün eng xeterlik mesile, Uyghur medeniyitining tehdit astida qalghanliqidur. Chünki xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasiti mushundaq dawamlishiwerse, aldimizdiki bir nechche yil ichide Uyghur medeniyiti nurghun bayliqlirini yoqitip qoyushi mumkin. Bolupmu xitayning Uyghurlargha qaratqan ma'arip siyasiti, Uyghur oqughuchilirining xitayning ichkiri ölkilirige élip kétilishi, Uyghur medeniyiti üchün nahayiti xeterlik bir zerbe hésablinidu. Men bir xitayning shamin uniwérsitétini ziyaret qilghinimda u yerdiki xitay proféssorlar bilen körüshtüm. Ular manga uniwérsitétida nurghun Uyghur oqughuchilarning oquwatqanliqini éytti. Xitay hökümiti sherqiy türkistanning her qaysi rayonliridin Uyghur yash - ösmürlerni xitayning ichkiri ölkilirige élip kélip, ularni bu yerlerdiki mektep we uniwérsitétlargha orunlashturmaqta. Bu yash ösmürler xitaydiki mekteplerde oqush jeryanida öz milliy kimlikini yoqitip qoyushi mumkin. Shundaqla xitay hökümitining uyghulargha islam diniy telim terbiyisini cheklishini, Uyghur yash‏- ösmürlirining öz milliy medeniyitini yoqitip qoyushini téximu tizleshtüridighan bir heriket dep qaraymen. Men xitay hökümiti we bezi xitay mutexessislirining sherqiy türkistanda islam dini radikalilishiwatidu dégen pikrige qoshulmaymen. Méningche xitayning hökümitining bu siyasiti dawamlashsa shinjangda islam pütünley ajizlap kétidu.

Berge melumatingiz üchün rehmet Yitzhak Shichor ependim.