Gérmaniye axbarat wasitiliridiki bes - munazire


2008.04.03

3 - Ayning 28 - künidin bügün'ge qeder dawam qiliwatqan gérmaniye axbaratliridiki Uyghurlar, tibetler we xitaygha a'it munaziriler minglighan kishilerni özige jelip qilmaqta.

Uyghurlarning diniy étiqadi depsende qilinmaqta

28 - Mart küni gérmaniyidiki birinchi chong gézit bolghan "frankfurt algeme'ine géziti"ning muxbirliri xitay ziyaliysi, meshhur modérnizm sen'etkari ey momoni ziyaret qilip, "heqiqetning waqti keldi" namliq bir eser élan qilghan. Özige junejune dep texellus qoyuwalghan, gérmaniyide 10 yil yashighan yene bir xitay ayal bolsa „waqit" tor bétide „heqiqet aridiki bir yerde" namliq eserni élan qilip, ey momoning pikrige tüptin qarshi halda pikir bayan qilghan. Netijide, bu ikki xitayning ziddiyetlik pikirliri keskin bes - munazirining bash kötürüshige sewebchi bolghan. Bu munazire nurghun tor betliri we gézitlerge köchürüp bérilip keng tarqilishqa bashlighan. Munazirige köpligen gérman ziyaliylirimu ishtirak qilghan. Gérmaniye dolqunliri radi'osining tor bétimu, barliq munazirilerni toluq köchürüp élan qilghan.

"Frankfurt algeme'ine géziti" ning 28 - marttiki xewiride, yalghuz tibetliklerla emes, türk irqigha mensup bolghan Uyghurlarning diniy étiqadiningmu xitay kommunistliri teripidin depsende qiliniwatqanliqi kirish söz süpitide bérilgen.

Az sanliq milletlerning ghezep - nepriti qandaq peyda boldi?

„Heqiqetning waqti keldi" namliq bu eser témisining mezmun terjimisi „heqni sözleydighan waqit keldi" dégendin ibaret bolup, ey momo xitay kommunist hakimiyitining saxtipez bir hakimiyet ikenlikini, xitayning az sanliq milletlerge qarita yürgüzüwatqan siyasitining mustebit bir siyaset ikenlikini tekitligen. U mundaq dégen: „bu qétimqi tibet qozghilingi xitayning az sanliq milletler siyasitining meghlup bolghanliqini ispatlidi". "Biz xitaylar tarixtin buyan, az sanliq milletlerning nurghun ibadetxanilirini we medeniyitini weyran qilip tashliduq." Ey momo yene, "az sanliq milletlerning bu ghezep - nepriti qandaq peyda boldi? ejiba biz, ularning hoquq - menpe'etlirige tüptin yat bir jem'iyetni berpa qilip qoyup, yene hemme ish normal dep chuqan salamduq?" dégen.

Ey momo öz sözide, xitayning barliq uchurlarni yüksek derijide qamal qiliwatqanliqini, xelqqe gherb ellirini düshmen qilip körsitiwatqanliqini, heqiqetni bildürüshtin qorqiwatqanliqini tekitlep, xitay millitining selbiy xaraktérini körsitip "junggoluqlarda ajizlar üchün küresh qilish en'enisi yoq. Ajizlar ziyan tartquchidur. Bu jem'iyette ulargha orun yoq. Bu jem'iyet ghaliblar bilen küchlüklerning jem'iyiti" dep qaraydighanliqini körsetken.

Gherb xitay düshmenlikini kücheytiwétidu

Ey momoning pütün pikirliri xitay hakimiyitining jinayetlirini pash qilishqa merkezleshken bolup, junejune texellusluq xitay „heqiqet aridiki bir yerde" namliq maqaliside uning pikirlirini inkar qilishqa urun'ghan. U sözide, tibetning ezeldin junggoning bir qismi ikenlikini, her qandaq hökümetning ichki topilangni tinjitidighanliqini, xitayning tibet mesiliside qollan'ghan tedbirlirining toghriliqini, özining bir xitay bolush süpiti bilen dölitining zémin pütünlikini qoghdash terepdari ikenlikini, gherb metbu'atlirining tibettiki qan tökülüshni köptürüp teshwiq qilip, xitay düshmenlikini kücheytiwatqanliqini sherhiligen. "Washin'gton pochtisi" géziti, népaldiki tibetlikler weqesini lxasadiki weqe dep xata élan qilghan bir resimni, gérmaniyidiki barliq metbu'atlar we intérnét tor betlirining köchürüp élan qilghanliqini pakit qilip körsetken.

Tamamen kommunistik partiyining iradisige uyghun pikir bayan qilghan junejunening sözliri küchlük qarshiliqqa duch kelgen. Tibet mesilisini besh qoldek bilidighan nurghunlighan gérman ziyaliyliri, uning teshwiqatining mézini chuwuwetken. Tibetning héch qachan xitayning bir qismi bolmighanliqini, 1949 - yili sherqiy türkistan xitay kommunist armiyisi teripidin istila qilinip bir yildin kéyin, xitayning tibetni bésiwalghanliqini pakitliri bilen otturigha qoyghan.

Uyghur wetini bésiwélin'ghan zémin

Bu munazire arisida mike oskar isimlik bir gérman ziyaliysi, mawzédungning 1950 - yili öz générallirigha mundaq dégenlikini pakit süpitide körsetken: "shizang bolsa shinjang emes. Qedimqi shinjang jemiyitide 200 mingdin 300 mingghiche xitay yashighan. Emma tibette birmu xitay yoq. Siler xitay ayaq basmighan uningdin bashqa bir döletni tépip béqinglar qéni."

Mawzédungning bu sözi diqqetke erziydighan bir qanche menidin bisharet bergen. Biri, Uyghur wetini we tibetning ezeldin xitayning bir qismi emesliki körsitilgen. Ikkinchidin, tibetliklerning héch qachan xitaygha tibette yashash heqqi bermigenliki körsitilgen. Üchinchidin, 1950 - yillarghiche Uyghur wetinide yashighan xitayning nopusining 300 mingdin ashmighanliqi étirap qilin'ghan. Tötinchidin, Uyghur wetini we tibetning xitay qizil armiyisi teripidin bésiwélin'ghan zémin ikenliki ispatlan'ghan.

Sunjongshen: Uyghurlar igilik hoquqini telep qilsa bolidu

Melumki, dr. Sunjongshen jungxu'a min'goni qurghan waqtida, Uyghurlar, tibetler we mongghullarning xalisa özlirining igilik hoquqini telep qilsa bolidighanliqini otturigha qoyghan. Buning pakiti Uyghur siyasiyonlirining qolida hazirmu mewjud. Uning wapatidin kéyin hakimiyet béshigha chiqqan jyang jyéshi Uyghurlar, tibetler we mongghullarning igilik hoquq mesilisini yapon urushi axirlashqandin kéyin bir terep qilishni otturigha qoyup, dr. Sunjongshenning wedisige xiyanet qilghan.

1949 - Yili Uyghur wetinige bésip kirgen xitay qizil armiyisi bolsa, gomindangning sherqiy türkistandiki qalduq küchlirini tazilap bolupla chiqip kétidighanliqini wede qilip, Uyghur zéminini mustemlikisige éliwalghan. Halbuki, mawzédung, 1927 - yili kommunistik partiyining bir yighinida, Uyghurlarning igilik hoquqini tonushni teshebbus qilghan. Buning pakitlirimu hélihem saqlanmaqta. Mezkur munaziride héch bir xitay hakimiyiti we uning rehberlirining özliri bergen wedide turmighanliqi gérman ziyalilirining aghzi arqiliq otturigha qoyulghan.

Gérmaniye metbu'atliridiki Uyghurlar we tibetliklerge a'it bu munazirining mezmun da'irisi keng, pikir qatnashturghuchilar sani köp bolup, hélimu qizziq bir téma süpitide dawam qilmaqta. Biz bu munaziridin peqet qisqiche üzündiler teqdim qilish bilen cheklenduq. (Ekrem)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.