Uyghur mekteplirige oqutquchi yétishmesliktiki heqqiqi seweb néme?

• Muxbirimiz gülchéhrening bu heqtiki melumati
• Download story audio

2003 – Yili 13- séntebir küni korlidiki melum mekteptiki Uyghur oqughuchilar xitayche ders almaqta. AFP

Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazaritidin igilinishiche, Uyghur élidiki yéza - qishlaqlarni asas qilghan ottura hem bashlan'ghuch mekteplerge jem'iyettin oqutquchi teklip qilishqa tizimlitish 7 - iyul küni axirlashqan bolup, oqutquchiliqqa tizimlatqanlar 18mingdin ashqan. Bu qétim qobul qilinidighan san jemi 1595 bolup, démek her 10 kishi bir oqutquchiliq ornini talishidiken.

Ma'arip nazaritining höjjitidin ashkarilinishiche, oqutquchi qobul qilish imtihanigha tizimlatqanlarning ichide Uyghur élidin bashqa yene, xitay ölkiliridin jemi 801 kishi tizimlatqan.

Bu qétimliq yéza‏- qishlaqlardiki ottura ‏- bashlan'ghuch mektep oqutquchiliqigha tizimlatqanlar ichide yene 224 neper doktorluq unwani alghanlar hemde 20 neper aspirantlar bar iken. Gerche bu tizimlatqanlarning ichide 31 xil millet barliqi déyilgen bolsimu, emma uning ichide Uyghurlarning qanchilik nisbetni igileydighanliqi élan qilinmidi.

Yenimu jiq oqutquchi qosh til ma'aripini kücheytish üchün qobul qilinmaqchi

Xitay hökümiti pilanida kéyinki besh yilda Uyghur élidiki yéza mekteplirige yene 7500 oqutquchini jem'iyettin mushundaq usul arqiliq pilanliq qobul qilmaqchi iken.

- Bu sanlar Uyghur éli ma'aripining yeni bir qeder arqida saniliwatqan Uyghur yéza‏- kent ma'aripining tereqqiy qiliwatqinini körsitemdu? - yaq. - Mekteplerning sani köpeygechke oqutquchilarnimu köpeytmekchimu? - yaq. - Undaqta yéza mektepliride oqughuchilar birdinla köpiyip kettimu? - yaq. - Yéngidin bunche köp sandiki oqutquchilar qobul qilinsa, ilgiri ma'arip sépide xizmet qiliwatqan oqutquchilar qéni ? - chünki yézilardimu Uyghur mekteplirini xitay mektepliri bilen birleshtürgendin kéyin xitay tilida ders ötelmigenler shalliwétildi.

Mana bu melum yézidiki bashlan'ghuch mekteptin xitay tilida ders ötelmeydu dégen seweb bilen munberdin qoghlan'ghan shundaq sansiz oqutquchilarning birining jawabi.

Uyghur yéza ma'aripida néme üchün oqutquchi yétishmeslik kélip chiqidu ? dégen témigha xitay hökümiti élan qilghan mulahize xaraktérlik maqaliliride "Uyghur éli ma'aripining bolupmu yéza ma'aripining asasiy bosh, oqutquchilarning sapasi omumyüzlük töwen, xitay tili sewiyisi ajiz, kespi sewiyisi cheklik, hazirqi ma'arip tereqqiyati hem sewiyisi bilen maslishalmidi" dégendek jümlilerni körimiz. Emma Uyghur ziyaliyliri bu seweblerge nisbi qaraydu. Ular Uyghur ma'aripida oqutquchi yétishmeslik mesilisini yenila xitay hökümitining "qosh tilliq ma'arip" namida milliy ma'aripni xitaychilashturush siyasiti keltürüp chiqarghanliqini ipadilimekte.

Biz Uyghur élide néme üchün oqutquchi yétishmey qaldi? dégen so'algha jawab tépish üchün xitay hökümitining Uyghur éli ma'aripida yürgüzüwatqan jiddiy siyasetlirini tekitlep ötüshimizge toghra kélidu.

Xitaychilashturush ma'arip siyasiti we uning netijisi

Uyghur éli ma'arip nazaritining 2006yili 6 - ayning 26 - küni tarqatqan" aptonom rayonning az sanliq milletler qosh til ma'aripini kücheytish heqqidiki pikri" namliq ichki höjjitidin ashkarilinishiche, xitay hökümiti Uyghur élining yéza- qishlaqlirida "qosh tilliq ma'aripni" kücheytish üchün 2006 - yilidin bashlap 2010 - yilighiche jem'iy 430 milyon yü'en meblegh ajratqan.

2000 - Yilidin bashlap xitay partiye we hökümet da'iriliri Uyghur rayonida qosh tilliq ma'arip islahati namida élip bériwatqan ma'aripni xitaychilashturush herikitini yenimu kücheytken. Yeni ular qosh tilliq ma'aripini zor küch bilen yolgha qoyush namidiki mexsus qarar mezmuni boyiche xitay tili ma'aripini milliy bashlan'ghuch mekteplerning birinchi yilliqidin bashlidi, yeni barliq asasliq ders we tebi'iy pen derslirini xitayche oqutush, uninggha qoshumche ana til dersi namida Uyghur yaki bashqa az sanliq millet til edebiyat dersini kirgüzüshtek, hazirqi milliy ma'arip endizisige chong üzgirish kirgüzdi.

Yeni Uyghur élidiki aliy mekteplerde barliq asasliq dersler xitaychilashturulghandin kéyin, Uyghur élidiki barliq Uyghur bashlan'ghuch ‏- ottura mektepler -2005 yilining axirighiche xitay mektepliri bilen birleshtürüwitish qararini aldi.

Xitay kommunistik partiyisining Uyghur rayonigha qoyghan sékrétari wang léchu'en qosh tilliq ma'aripni kücheytish heqqide sözlep" bundin kéyin qosh til bilmigenler oqutquchi bolmaydu " dep qattiq pozitsiye bilen tekitlidi.

Buning bilen teng barliq az sanliq millet oqutquchilirigha qosh tilliq bolush telipi qoyulup "oqutquchiliq layaqet kinishkisi" bolmighanlarning oqutquchiliq qilish salahiyiti bolmaydu dep bu kinishkige érishish üchün barliq oqutquchilarning kespi sewiye imtihanidin bashqa, xitay tili sewiye imtihanining yuqiri derijiliridin ötishi shert qilindi. Buning bilen Uyghur milliy ma'arip sépide xizmet qilip kéliwatqan sansiz tejribilik oqutquchilar ma'arip sépidin ayrilishqa mejbur boldi. Epsus bu özgirishler qandaqtur Uyghur milliy ma'aripigha tereqqiyatlar élip kelmestin peqet uni yenimu xitaychilishishqa qarap dawalghudi.

Uyghur milliy ma'aripi sépidiki oqutquchilar shallinish bilen teng siyasiy bésimgha duch keldi

Xitay hökümiti milliy ma'aripta zor özgirish yasash bilen teng diqqiti noqul ma'aripqila emes, belki Uyghur ma'arip sahesining muqimliqigha qaratti. Chünki yéqinqi yillardin buyan Uyghur milliy ma'aripini shiddet bilen xitaychilashturush Uyghurlarda bolupmu Uyghur ma'aripchilarda naraziliqlarni peyda qilghan idi, xitay hökümiti Uyghur éli ma'aripining muqimliqidin endishe tuydi.

Xitay hökümiti Uyghur élide qosh tilliq ma'aripi namida élip bériwatqan milliy ma'aripni xitaychilashturush siyasitining tosalghusiz ongushluq élip bérilishi üchün, 2004 _ yili öktebirde Uyghur élidiki her qaysi derijilik ma'arip idare bashliqliri we partkom sékritarlirini yighip mexsus kurs achti. Kurstantlargha ma'arip saheside siyasiy muqimliqni saqlashta hoshyarliqni kücheytishni, milliy bölgünchilikke qarshi turushni eng asasliq xizmet süpitide tutushni tekitlidi.

Nöwette Uyghur éli ma'arip sahesidiki oqutquchi, xizmetchiler we oqughuchilar sani 4 milyon 600 mingdin artuq bolup, pütün Uyghur éli nopusining töttin birini igileydu. Shunga xitay hökümiti bu zor ziyaliylar sépining muqimliqini saqlashni Uyghur élining muqimliqini saqlashning asasi dep tonidi.

2004 - Yil séntebirde yéngi oqush mewsumi bashlinishi bilen, Uyghur élidiki xitay partkom mu'awin sékrétari nur bekri Uyghur oqughuchilargha wetenperwerlik, milletler ittipaqliqini kücheytish, milliy bölgünchilikke qarshi turush idiyiwi terbiyisini kücheytish heqqide arqa ‏- arqidin söz qildi.

Uzun ötmeyla barliq bashlan'ghuch we ottura mektep dersliklirige xitay tüzgen atalmish shinjang tarixi dersini kirgüzüp, mexsus derslik arqiliq Uyghur balilirini kichikidin tartip xitayni ana wetinim déyishke, Uyghur diyarini xitayning ezeldin ayrilmas bir qismi bolghan shinjang dep tonushqa ögetti.

Qosh tilliq ma'arip yesli ma'aripighiche kéngeytildi

Nöwette qosh tilliq ma'arip siyasiti Uyghur élining 56 nahiye, 543 yéza‏ - kentlerdiki 1009 mektepte ijra qiliniwatqan bolup, hazirghiche 6456neper oqutquchi qosh til ma'aripini kücheytish üchün qobul qilin'ghan. Emma qanchilik sandiki milliy oqutquchilarning ishtin boshutulghanliqi heqqidiki sanliq melumatlar qet'iy mexpi tutulmaqta. Nöwette emdi xitay hökümiti ma'aripni xitaychilashturushni baghcha baliliridin bashlimaqta. Nöwette Uyghur élining 56 nahiyisidiki baghchilarda balilar sani 250 mingdin artuq bolup, qosh til oqutushi üchün 6456 neper oqutquchi qobul qilin'ghan.

Xitay hökümiti bir qanche yildin buyan Uyghur élidiki ottura - bashlan'ghuch mekteplerge xitay tilida ders béridighan oqutquchi yétishmeydu dep xitay ölkiliridinmu oqutquchilarni teklip qilmaqta. Mana bulardin néme üchün Uyghur élining yéza ma'aripida oqutquchi yétishmeslik kélip chiqiwatqanliqigha jawab tapalisaq kérek.

Nöwette ma'arip nazaritining, yéza- kent mekteplirige Uyghur élidinla emes belki pütün xitay boyiche jem'iyettin oqutquchi qobul qiliwatqanliqi xitay hökümitining Uyghur milliy ma'aripini asta -asta xitayche oqutushqa yüzlendürüshige narazi boluwatqan Uyghurlarning naraziliqini téximu ashurmaqta. (Gülchéhre)