Вәтән урушиниң 60 йиллиқи


2005.05.09

RUSSIA_WWII_HISTORY_PARA_42.jpg
9-Май күни америка президенти буш, русийә президенти путин вә униң аяли лудмила, франсийә президенти җәк ширак москва қизил мәйданда өткүзүлгән хатириләш паалийитидә. AFP

9-Май күни, москвада 1941-йилидин 1945-йилиғичә давамлашқан иккинчи дуня урушиниң ғәлбисиниң 60 йиллиқини хатириләш йүзисидин дағдуғилиқ паалийәт өткүзүлди.

Бу мурасимға америка, хитай, германийә, франсийә қатарлиқ 50 нәччә дөләтниң рәһбәрлири иштирак қилған болуп, бу совет иттипақи йимирилгәндин кейинки бир қетимлиқ әң дағдуғилиқ паалийәт болуп һесаблиниду.

Хатириләш мурасими җәрянида совет иттипақиниң әнәниси бойичә қизил мәйданда һәрбий парад өткүзүлгән болуп, буниңға 7 миң русийә қораллиқ күчлириниң һава, деңиз, қуруқлуқ қисимлириниң әскәрлири шуниңдәк әйни вақиттики вәтән урушиға қатнашқан 4 миң нәпәр сабиқ җәңчиләр қатнашқан.

Рәис сәһнисиниң мәркизидин русийә президенти владимир путин вә униң аяли һәм америка президенти җорҗи буш вә униң аяли шуниңдәк франсийә, германийә һәм хитай рәһбәрлири орун алған.

Парад ахирлашқандин кейин, 50 нәччә дөләт рәһбәрлири москва шәһәр мәркизидики александиропский бағчисидики уруш қурбанлириға беғишланған мәңгүлүк ялқунниң алдиға берип, гүл қойған.Владимир путин вә башқа дөләтләр рәһбәрлири йәнә уруш қатнашқучилириниң вәкиллири билән көрүшүш паалийитиму өткүзгән.

Вәтән урушида қанчилик адәм өлди?

1941-Йили, 6-айниң 22-күни таң сәһәрдә германийә армийиси совет иттипақиға бесип киргәндин кейин, наһайити қисқа муддәт ичидә көплигән җайларни ишғал қилди һәмдә москва, ленинград вә сталинград қатарлиқ чоң шәһәрләрни қоршавға алди. Гитлерниң әсли пилани "чақмақ тезликидә ишғал қилиш" болуп, үч ай ичидә совет иттипақини йоқ қилишни пиланлиған.

Урушниң дәсләпки айлиридила бир қанчә милйон совет әскәрлири тармар болған. Лекин, москва, сталинград урушлирида германийә қошунлириниң тармар болуши билән гитлерниң пилани әмәлгә ашмай, уруш узунға созулушқа тоғра кәлди. 1944-Йили, совет армийиси германийә қошунлирини совет иттипақи территорийисидин қоғлап чиқиришни мәқсәт қилған омумий йүзлүк қайтурма һуҗумға өтти һәмдә 1945-йили 5-айниң 2-күни берлинни ишғал қилди.

Совет иттипақи һөкүмити илгири өзлирининиң қудритини тәшвиқ қилиш үчүн, уруш җәрянида тартқан чиқимлирини йошурған иди. Йеқинда русийә мудапиә министири сергей иваноп вәтән уруши җәрянида 27 милйонға йеқин совет пуқрасиниң өлгәнликини билдүрди. Униң ейтишичә; уруш җәрянида 8 милйон һәрбий җәң мәйданида өлгән болса, 5 милйонға йеқин адәм әсиргә чүшкән һәмдә 4 милйондин артуқ адәм издерәксиз йоқилип кәткән.

Совет иттипақи уруштики көп сирларни йошурған иди

Илгири совет иттипақи совет хәлқиниң батурлуқи, қәһриманлиқини мәдһийиләш биләнла болуп, һечқачан өзиниң хаталиқлирини сөзлимигән. Совет иттипақи йиқилғандин кейин, көплигән мәхпий архиплар ашкариланған болуп, әмәлийәттә әйни вақитта совет иттипақиниң әһвали наһайити начар болған.

Һәтта әскәрләргә қорал йетишмәслик әһвали көрүлгән болуп, бир қанчә адәмгә бир милтиқ тәқсим қилинған . Униң үстигә йәнә сталин "бир қәдәмму арқиға чекинишкә рухсәт йоқ " дәп буйруқ чүшүргән болуп, бир милйонға йеқин җәңчи вә офитсер арқиға чекиңәнлики вә башқа интизамсизлиқи үчүн алаһидә хизмәт қошунлири тәрипидин етип ташланған. Сталинниң әнә шундақ қаттиқ қоллуқи вә өз адәмлирини айимай, дүшмәнниң оқиға йәм қилип бериши бәдилигә бу ғәлбә қолға кәлгән. Бәзидә совет қошунлириниң арқисида кгб қисимлириниң бәтләп қойған пилимотлири , алдида герман қошунлириниң оқлири астида қирилип кәткән әһвалларму садир болған икән.

Вәтән урушиниң ғәлбиси пәқәт руслар тәрипидинла қолға кәлмигән

Гитлер германийиси бесип киргәндин кейин, сталин пүтүн совет хәлқини урушқа сәпәрвәр қилған болуп, униңға руслардин башқа барлиқ милләтләр җүмлидин оттура асия милләтлириниң оғул-қизлириму иштирак қилған. Москва уруш башлиниш биләнла пүтүн һәрбий санаәт базилирини шәрқий қисимға җүмлидин қазақистан вә башқа җайларға йөткигән болуп, оттура асия чоң арқа сәплик ролини ойниған. Оттура асиядики өзбек, қазақ, қирғиз, таҗик, қара қалпақ вә уйғур қатарлиқ милләтләрниң сансизлиған пәрзәнтлири уруш мәйданлирида өлгән болуп, улар арисидин көплигән қәһриманлар йетишип чиққан.

Мәлуматларға қариғанда, қазақлар вә өзбекләрдин айрим-айрим һалда 90 нәччә, қирғизлардин 12 адәмгә шуниңдәк уйғурлардин 5 адәмгә совет иттипақиниң қәһримани дегән әң алий нам берилгән. Уйғурлар өз саниниң болушиға қаримай, көп чиқим тартқан болуп, уйғур оғул-қизлири москва, сталинград җәң мәйданлири вә явропа уруш мәйданлири һәтта берлинни ишғал қилиш урушлирида батурлуқ көрсәткән икән.

Һазир қазақистанда яшаватқан, 83 яшлиқ ризваңүл қадир ана дәл әшуларниң символи болуп, у 1942-йилидин етибарән совет иттипақи вә шәрқий явропадики җәң мәйданлирида шуниңдәк берлинни ишғал қилиш урушида болған.

Бу қетимқи мурасимға бир қисим дөләт рәһбәрлири қатмашмиған

Әнгилийә баш министири тоний блайер, грузийә президенти сакашивели һәмдә әстонийә, литва қатарлиқ балтиқ җумһурийәтлириниң рәһбәрлири мәзкур мурасимға қатнишишни рәт қилған болуп, улар москвани йәнила зомигәрлик билән әйиблигән. Балтиқ җумһурийәтлири болса, русийидин 2-дуня уруши мәзгилидә совет иттипақиниң бу дөләтләрни бесивалғанлиқидин ибарәт тарихий һәқиқәтни әтирап қилишни тәләп қилған әмма, русийә бу тәләпни рәт қилған.

Униңдин башқа йәнә москва шәһиридә бәзи намайишларму йүз бәргәндин сирт йәнә бир қисим инсан һоқуқи қоғдиғучилири мураҗәтнамә йезип, бүгүнки русийә һөкүмитиниң демократийигә , инсан һәқлиригә хилаплиқ қиливатқанлиқини әйиблигән . Москва өзини 2-дуня уруши дәвридә шәриқй явропани фашистлардин азат қилғучи дәп мәдһийилисиму, лекин шәрқий явропадики бир қисим хәлқләр совет иттипақиниң өзлирини фашистлардин азад қилған билән йәнила қайтидин өзлирини диктатурулуқ түзүм вә контроллуқ астиға алғанлиқини сөкмәктә.

Һәр йили 9-май сабиқ совет иттипақи һөкүмити тәрипидин ғалбийәт байрими күни қилип бекитилгән болуп, бу байрам 60 йилдин буян давамлишип кәлмәктә. 9-Май бир қисим сабиқ совет иттипақи җумһурийәтлиридиму хатириләнгән. (Үмидвар)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.