Weten urushining 60 yilliqi

9-May küni amérika prézidénti bush, rusiye prézidénti putin we uning ayali ludmila, fransiye prézidénti jek shirak moskwa qizil meydanda ötküzülgen xatirilesh pa'aliyitide. AFP

9-May küni, moskwada 1941-yilidin 1945-yilighiche dawamlashqan ikkinchi dunya urushining ghelbisining 60 yilliqini xatirilesh yüzisidin daghdughiliq pa'aliyet ötküzüldi.

Bu murasimgha amérika, xitay, gérmaniye, fransiye qatarliq 50 nechche döletning rehberliri ishtirak qilghan bolup, bu sowét ittipaqi yimirilgendin kéyinki bir qétimliq eng daghdughiliq pa'aliyet bolup hésablinidu.

Xatirilesh murasimi jeryanida sowét ittipaqining en'enisi boyiche qizil meydanda herbiy parad ötküzülgen bolup, buninggha 7 ming rusiye qoralliq küchlirining hawa, déngiz, quruqluq qisimlirining eskerliri shuningdek eyni waqittiki weten urushigha qatnashqan 4 ming neper sabiq jengchiler qatnashqan.

Re'is sehnisining merkizidin rusiye prézidénti wladimir putin we uning ayali hem amérika prézidénti jorji bush we uning ayali shuningdek fransiye, gérmaniye hem xitay rehberliri orun alghan.

Parad axirlashqandin kéyin, 50 nechche dölet rehberliri moskwa sheher merkizidiki aléksandiropskiy baghchisidiki urush qurbanlirigha béghishlan'ghan menggülük yalqunning aldigha bérip, gül qoyghan.Wladimir putin we bashqa döletler rehberliri yene urush qatnashquchilirining wekilliri bilen körüshüsh pa'aliyitimu ötküzgen.

Weten urushida qanchilik adem öldi?

1941-Yili, 6-ayning 22-küni tang seherde gérmaniye armiyisi sowét ittipaqigha bésip kirgendin kéyin, nahayiti qisqa muddet ichide köpligen jaylarni ishghal qildi hemde moskwa, lénin'grad we stalin'grad qatarliq chong sheherlerni qorshawgha aldi. Gitlérning esli pilani "chaqmaq tézlikide ishghal qilish" bolup, üch ay ichide sowét ittipaqini yoq qilishni pilanlighan.

Urushning deslepki ayliridila bir qanche milyon sowét eskerliri tarmar bolghan. Lékin, moskwa, stalin'grad urushlirida gérmaniye qoshunlirining tarmar bolushi bilen gitlérning pilani emelge ashmay, urush uzun'gha sozulushqa toghra keldi. 1944-Yili, sowét armiyisi gérmaniye qoshunlirini sowét ittipaqi térritoriyisidin qoghlap chiqirishni meqset qilghan omumiy yüzlük qayturma hujumgha ötti hemde 1945-yili 5-ayning 2-küni bérlinni ishghal qildi.

Sowét ittipaqi hökümiti ilgiri özlirinining qudritini teshwiq qilish üchün, urush jeryanida tartqan chiqimlirini yoshurghan idi. Yéqinda rusiye mudapi'e ministiri sérgéy iwanop weten urushi jeryanida 27 milyon'gha yéqin sowét puqrasining ölgenlikini bildürdi. Uning éytishiche؛ urush jeryanida 8 milyon herbiy jeng meydanida ölgen bolsa, 5 milyon'gha yéqin adem esirge chüshken hemde 4 milyondin artuq adem izdéreksiz yoqilip ketken.

Sowét ittipaqi urushtiki köp sirlarni yoshurghan idi

Ilgiri sowét ittipaqi sowét xelqining baturluqi, qehrimanliqini medhiyilesh bilenla bolup, héchqachan özining xataliqlirini sözlimigen. Sowét ittipaqi yiqilghandin kéyin, köpligen mexpiy arxiplar ashkarilan'ghan bolup, emeliyette eyni waqitta sowét ittipaqining ehwali nahayiti nachar bolghan.

Hetta eskerlerge qoral yétishmeslik ehwali körülgen bolup, bir qanche ademge bir miltiq teqsim qilin'ghan . Uning üstige yene stalin "bir qedemmu arqigha chékinishke ruxset yoq " dep buyruq chüshürgen bolup, bir milyon'gha yéqin jengchi we ofitsér arqigha chékingenliki we bashqa intizamsizliqi üchün alahide xizmet qoshunliri teripidin étip tashlan'ghan. Stalinning ene shundaq qattiq qolluqi we öz ademlirini ayimay, düshmenning oqigha yem qilip bérishi bedilige bu ghelbe qolgha kelgen. Bezide sowét qoshunlirining arqisida kgb qisimlirining betlep qoyghan pilimotliri , aldida gérman qoshunlirining oqliri astida qirilip ketken ehwallarmu sadir bolghan iken.

Weten urushining ghelbisi peqet ruslar teripidinla qolgha kelmigen

Gitlér gérmaniyisi bésip kirgendin kéyin, stalin pütün sowét xelqini urushqa seperwer qilghan bolup, uninggha ruslardin bashqa barliq milletler jümlidin ottura asiya milletlirining oghul-qizlirimu ishtirak qilghan. Moskwa urush bashlinish bilenla pütün herbiy sana'et bazilirini sherqiy qisimgha jümlidin qazaqistan we bashqa jaylargha yötkigen bolup, ottura asiya chong arqa seplik rolini oynighan. Ottura asiyadiki özbék, qazaq, qirghiz, tajik, qara qalpaq we Uyghur qatarliq milletlerning sansizlighan perzentliri urush meydanlirida ölgen bolup, ular arisidin köpligen qehrimanlar yétiship chiqqan.

Melumatlargha qarighanda, qazaqlar we özbéklerdin ayrim-ayrim halda 90 nechche, qirghizlardin 12 ademge shuningdek Uyghurlardin 5 ademge sowét ittipaqining qehrimani dégen eng aliy nam bérilgen. Uyghurlar öz sanining bolushigha qarimay, köp chiqim tartqan bolup, Uyghur oghul-qizliri moskwa, stalin'grad jeng meydanliri we yawropa urush meydanliri hetta bérlinni ishghal qilish urushlirida baturluq körsetken iken.

Hazir qazaqistanda yashawatqan, 83 yashliq rizwangül qadir ana del eshularning simwoli bolup, u 1942-yilidin étibaren sowét ittipaqi we sherqiy yawropadiki jeng meydanlirida shuningdek bérlinni ishghal qilish urushida bolghan.

Bu qétimqi murasimgha bir qisim dölet rehberliri qatmashmighan

En'giliye bash ministiri toniy blayér, gruziye prézidénti sakashiwéli hemde estoniye, litwa qatarliq baltiq jumhuriyetlirining rehberliri mezkur murasimgha qatnishishni ret qilghan bolup, ular moskwani yenila zomigerlik bilen eyibligen. Baltiq jumhuriyetliri bolsa, rusiyidin 2-dunya urushi mezgilide sowét ittipaqining bu döletlerni bésiwalghanliqidin ibaret tarixiy heqiqetni etirap qilishni telep qilghan emma, rusiye bu telepni ret qilghan.

Uningdin bashqa yene moskwa shehiride bezi namayishlarmu yüz bergendin sirt yene bir qisim insan hoquqi qoghdighuchiliri murajetname yézip, bügünki rusiye hökümitining démokratiyige , insan heqlirige xilapliq qiliwatqanliqini eyibligen . Moskwa özini 2-dunya urushi dewride sheriqy yawropani fashistlardin azat qilghuchi dep medhiyilisimu, lékin sherqiy yawropadiki bir qisim xelqler sowét ittipaqining özlirini fashistlardin azad qilghan bilen yenila qaytidin özlirini diktaturuluq tüzüm we kontrolluq astigha alghanliqini sökmekte.

Her yili 9-may sabiq sowét ittipaqi hökümiti teripidin ghalbiyet bayrimi küni qilip békitilgen bolup, bu bayram 60 yildin buyan dawamliship kelmekte. 9-May bir qisim sabiq sowét ittipaqi jumhuriyetliridimu xatirilen'gen. (Ümidwar)