Ottura asiyadiki Uyghurlar - özbékistan Uyghurlirining teqdiri (2)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Bir mezgil tashkentte pa'aliyet qilghan meshhur Uyghur erbabliridin xelq qehrimani ghéni batur (solda), ataqliq alim murat hemrayéw (otturida), siyasiy erbab tursun rehimow bille.

Ottura asiyadiki Uyghur ziyaliylirining melumatliri boyiche alghanda, özbékistan ottura asiyadiki Uyghurlarning asasliq qisimi yashighan jay bolup, ötken esirning 30-yillirighiche bolghan ariliqtiki sanliq melumatlarda özbékistandiki Uyghurlarning nopusi qazaqistandikilerdin köp bolghan shuningdek yene özbékistan Uyghur medeniyitining merkizi bolush rolini oynighan.

Özbékistan eslide Uyghurlarning medeniyet merkizi bolghan idi

Qazaqistanning almuta shehiride yashaydighan Uyghur alimi, proféssor rabik ismayilopning qarishiche, özbékistan Uyghur hazirqi zaman medeniyitining deslepki merkezliridin biri bolup, 1937-yiligha qeder bu yerde Uyghur tilida neshriyatlar, drama tiyatirliri, mektepler pa'aliyet qilghan. Bir guruppa Uyghur yazghuchi-edibliri ijadiyet bilen shughullinip, körünerlik netijilerni qolgha keltürgen.

Özbékistan jumhuriyetlik radi'o téléwiziye komitétining sabiq mu'awin bashliqi, özbékistanning ataqliq Uyghur medeniyet erbabi xélem xudaberdi ependi wapat bolushtin besh yil ilgiri ziyaritimizni qobul özining 30-40-yillarda élip barghan pa'aliyetliri heqqide toxtalghanda, 1930-yili endijan shehride Uyghur drama sen'iti tarixidiki tunji döletlik Uyghur tiyatiri qurulghanliqi we kino filimi ishlen'genlikini eslep ötken idi.

Mezkur tiyatir orgini drama we komédiyilerni sehnige élip chiqip qoyush bilen birge yene naxsha usul we muzikilarni orunlap eyni waqitta zor shöhret qazan'ghan idi. 1934-Yili almutida qazaqistan jumhuriyetlik Uyghur tiyatir quruldi.

30-Yillarning axirlirighiche endijan we almuta qatarliq jaylardiki bu Uyghur tiyatirliri "ghérip – senem", "anarxan" qatarliq Uyghur dramilirini oynighan idi. Bu dewrde jalal asimop qatarliq köpligen sen'et erbabliri Uyghur sehne sen'itining tereqqiyatigha töhpe qoshqan idi. 40-Yiligha kelgende endijandiki Uyghur tiyatiri taqilip ketken.

Özbékistanda 1937-yilighiche Uyghur mektepliri bolghan

20-E'isrning otturilirighiche özbékistanda Uyghur mektepliri oqu-oqutush élip barghan bolup, enjanda Uyghur téxnikomi bolghan. Tashkenttiki ottura asiya dölet uniwérsitéti we bashqa aliy mektepler yüzligen Uyghurlar oqughan hemde oqutquchilar ishligen bolup, burhan qasimop, ottura asiya dölet uniwérsitétni püttürüp, mezkur uniwérsitétning ishchilar fakultétining bashliqi bolghan hemde uninggha dotséntliq unwani bérilgen idi.

Uyghur ziyaliysi rabik ismayilopning éytishiche, 1937-yiligha kelgende özbékistandiki Uyghur mektepliri taqalghan, Uyghur ziyaliyliri qolgha élin'ghan. Omumen, peqet özbékistandiki mekteplerla emes, belki qazaqistandiki mekteplermu taki 1947-yilighiche taqilip ketken.

Ma'arip milletning mewjutluqidiki muhim amillarning biri

Proféssor rabik ismayilop ependining qarishiche özbékistandiki Uyghur mekteplirining taqilishi, Uyghurlar bilen özbéklerning til we örp-adet jehetlerdiki yéqinliqi shuningdek stalin hökümitining Uyghurlarni mejburi türde "özbek" dep qayta tizimlishi özbékistan Uyghurlirining assimilyatsiye bolup kétishige tesir körsetken muhim amillardin bolup hésablinidu.

"Bir milletning öz tilidiki milliy ma'aripining bolmasliqi, uning assimilyatsiye we yoqilishqa yüzlinishidiki muhim amildur. Özbékistan Uyghurliri 1937-yilighiche bolghan ariliqta öz tilidiki mekteplirige ige bolghan bolsa, ularning mektepliri yoq qilin'ghandin kéyin, ene shundaq assimilatsiyige yüzlendi hemde axirida bir qanche yüz ming dep qaralghan shunchiwala köp Uyghur özbékler arisigha singip tügidi" deydu rabik ismayilop ependi. ( Ümidwar)