Nazarbayéf qazaqistan'gha yéngi özgirish élip kélermu?

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

5 - Dékabir küni qazaqistan prézidént saylimining netijisi resmiy élan qilin'ghandin kéyin, prézidéntliqqa qayta saylan'ghan nursultan nazarbayéf qollighuchiliri bilen. AFP

Yekshenbe küni qazaqistanda prézidént saylimi bolup ötti. Bu qazaqistan musteqil bolghandin kéyinki üchinchi qétimliq prézidént saylimidur.

Qazaqistan metbu'atlirining uchurliridin qarighanda, mezkur saylamgha sekkiz milyon 700 mingdin artuq adem qatnashqan bolup, bu pütün nopusning yérimini teshkil qilidiken.

Prézidént nursultan nazarbayéf nutuq sözlep, bu qétimqi saylamning nahayiti adil, ochuq-ashkara we démokratik keypiyatta ichide ötkenlikini körsetken, emma nazarbayéfning riqabetchiliri bashqiche köz qarashta bolup, ular mezkur saylamning xelq'ara ölchemlerge chüshmeydighanliqi, prézidéntning barliq ammiwi axbarat wastilirini öz namzitining teshwiqati üchün ishletkenlikini, bashqa namzatlargha tosalghuluqlar peyda qilin'ghanliqidek saylam qa'idisige xilap ishlarning bolghanliqini tenqid qilghan.

Xelq nazarbayéwtin ümid kütmekte

Prézidént nazarbayéf bu qétim yene yette yilliq möhlet bilen qazaqistan prézidénti bolup qayta saylan'ghandin kéyin, qazaqistanning buningdin kéyinki yillar ichide yüz bérishi mumkin bolghan özgirishliri heqqide türlük inkaslar dawamlashmaqta.

Bu inkaslarning asasliqi, qazaqistanda yüz bérishi mumkin bolghan démokratik islahatlar, iqtisadiy jehettiki tereqqiyat we xelqning ijtima'iy parawanliqi shuningdek uning tashqi siyasiy istratégiyisi hem bashqilardur.

Qazaqistan milliy uniwérsitétining iqtisadiy-jughrapiye fakultétining kafédra bashliqi proféssor shéripjan nadiropning éytishiche, nazarbayéfning bu qétimqi saylamda 90 % tin yuqiri awaz bilen riqabetchilirini utup chiqishi xelqning yenila uningdin chong ümidlerni kütiwatqanliqini körsitidu, chünki, u buningdin ilgiri dawamliq türde mewjut mesililerni yaxshilap, qazaqistanni iqtisadiy hem bashqa jehetlerdin dunyadiki ilghar döletler qatarigha kirgüzüsh wedilirini bergen bolup, xelq uning bu wedilirining emelge éshishigha purset yaritip bermekchi bolsa kérek.

Uning chüshendürüshiche, qazaqistanda hazir iqtisadiy jehettin ilgirileshler boluwatidu, qazaqistanning iqtisadiy küchi, bashqa ottura asiya döletlerdin on hesse üstündur؛ qazaqistan hazir peqet néfit we tebi'iy bayliqlirini sétip öz igilikini tereqqi qildurmaqta, prézidént bir qanche yillar ichide qazaqistanni dunyadiki 50 bay döletning biri qilimen dégen.

Qazaqistan köp qutupluq tashqi siyaset yürgüzüshi mumkin

Doktor shéripjan nadirop nazarbayéfning buningdin kéyinki prezidéntliq möhliti jeryanida ichki-tashqi siyaset jehette melum özgirishler élip bérishi mumkin ikenliki, belki uning köp qutupluq tashqi siyaset yürgüzüshi mumkinlikini körsetti. Uning qarishiche, qazaqistan peqet amérika yaki xitay we yaki rusiye bilenla ayrim yéqin munasiwet ornatsa xatalishidu, shunga u bu döletlerning hemmisi bilen yaxshi munasiwet qurushi kérek.

Uyghurlarning özige xas ümidi bar

Resmi nopus statistikisi boyiche 300 mingdin artuq dep qariliwatqan qazaqistan Uyghurliri qazaqistanning puqraliri bolush süpiti bilen prézidént saylimigha qatnashti, elwette, Uyghurlarning yene özige xas mesililirimu mewjut bolup, bularning biri Uyghurlarning öz ana wetinining démokratik hayati, Uyghurlarning siyasi teqdirige munasiwetlik pa'aliyetliri bolup hésablinidu. Qazaqistan hökümiti xitay bilen bolghan hemkarliq munasiwiti tüpeylidin Uyghurlarning siyasiy pa'aliyetlirige chek qoyup kelgen idi, almutidiki Uyghur siyasiy pa'aliyetchisi, siyasiyon qehriman ghojemberdi ependi özining jümlidin Uyghurlarning prézidénttin buningdin kéyin bu mesilide yaxshilash élip bérishni kütidighanliqini, emma, Uyghurlarning siyasiy hayatida özgirish bolushining qiyinliqini otturigha qoydi.

Uning qarishiche, qazaqistanda yéqin kelgüside démokratik islahat bolmaydu, hemde uning tashqi siyasiti bolupmu, xitay bilen bolghan munasiwitide özgirish bolushi natayin,chünki u shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bolghanliqi we rusiye bilen yéqin munasiwette ikenliki tüpeylidin musteqil tashqi siyaset yürgüzelmeydu. Bundaq ehwal astida Uyghurlarning bolupmu , wetenperwer Uyghur teshkilatlirining pa'aliyetliri cheklen'gini cheklen'gen.

Uyghurlarning pa'aliyetliri we hoquqlirining yaxshilinishi pütün ottura asiyadiki démokratiyige baghliq

Uning chüshendürüshiche, egerde ottura asiyaning özbékistan, türkmenistan , tajikistan we bashqa jumhuriyetliridimu xuddi qirghizistandikidek démokratik islahat élip bérilip, démokratiye emelge ashsa, u chaghda qazaqistanmu shu yolgha méngishi tebi'iy, eger qazaqistan démokratik bolsa, u chaghda Uyghurlarning pa'aliyetliri we hoquqlirimdimu yaxshilinishlar bolushi mumkin.

Qazaqistandiki prézidént saylimigha xelq'ara közitish teshkilatlirining 1600 din artuq adimi közetküchi süpitide qatnashqan bolup, yawropa bixeterlik we hemkarliq teshkilati mezkur saylamning yenila xelq'ara démokratik saylam ölchemlirige layiq emeslikini körsetken.

Köpinche közetküchilerning qarishiche, qazaqistanda hazirche xuddiy, ukra'iniye, gruziye we qirghizistanda yüz bergendek renglik inqilablarning yüz bérishi mumkin emes bolup, bu peqet nazarbayéfning buningdin kéyinki ichki siyasiti bilen munasiwetliktur. (Ümidwar)